Bizning kundalik hayotimizda pul bilan ishlash oddiy narsa. Ammo qalbaki pul birliklarining mavjudligi har birimiz uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Haqiqiy va qalbaki pullarni farqlashni bilish nafaqat moliyaviy xavfsizlik, balki shaxsiy himoya uchun ham juda muhim. Qalbaki pul birliklarini qabul qilish moliyaviy yo‘qotishga olib keladi va qonun buzilishi hisoblanadi.
O‘zbekistonda qalbaki pul birliklarini aylanmaga chiqarish yoki ulardan foydalanish qonunga zid harakat. Shuning uchun har bir fuqaro va tashkilot xodimi bu masalaga jiddiy yondashishi va tegishli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.
Ushbu maqola orqali sizga: haqiqiy pullarning asosiy himoya belgilarini, sizda mavjud bo‘lgan pullarni qanday teksirish kerakligini, shubhali pul topilsa nima qilish kerakligini, pul birliklarini qalbakilashtirgan shaxslarga qanday javobgarliklar mavjudligini hamda qalbaki pullardan saqlanish uchun oddiy fuqarolar va tashkilot xodimlariga tavsiyalarni o‘z ichiga olgan ma’lumotlarni taqdim qilamiz.
Haqiqiy pullarning asosiy himoya belgilari:
Qog‘oz va bosma sifati juda muhim. Haqiqiy pul maxsus pul qog‘ozidan tayyorlanadi va ushlanganda qattiq hamda elastik his etiladi. Qog‘oz tarkibida mato tolalar mavjud bo‘lib, rangi yorqin va aniq bo‘ladi. Qalbaki pul esa oddiy qog‘ozdan tayyorlanadi, yumshoq yoki haddan tashqari qattiq bo‘ladi. Rang xira bo‘ladi yoki bo‘yoq hidi chiqadi va tez yirtiladi.
Suv belgisi eng ishonchli himoya belgisidir. Haqiqiy pul birliklarida suv belgisi yorug‘lik qarshi tutilganda yaqqol ko‘rinadi va ikki tomondan bir xil ko‘rinadi. Qalbaki pullarda suv belgisi yo‘q yoki juda sifatsiz bo‘ladi.
Himoya ip ham muhim belgisidir. Haqiqiy pul birliklarida himoya ip qog‘oz ichiga o‘rnatilgan bo‘lib, yorug‘lik qarshi tutilganda to‘liq ko‘rinadi. Uning ustida yozuv yoki raqamlar bor. Qalbaki pullarda bu ip yo‘q yoki sirtga yopishtirilgan bo‘ladi.
Mikrobosma juda kichik harflar bilan qilingan bosma. Bu faqat lupa orqali o‘qiladi va aniq hamda tushunarli bo‘ladi. Qalbaki pullarda bu yozuv xira yoki umuman yo‘q bo‘ladi.
Pulni qanday tekshirish kerak:
Avvalo ko‘z bilan tekshirish kerak. Pulni yorug‘lik qarshi tutib suv belgisini tekshiring. Ranglarning yorqinligi va aniqligini baholang. Qog‘oz sifatini diqqat bilan ko‘ring va bosma sifatini tekshiring.
Keyin qo‘l bilan tekshiring. Qog‘oz teksturasini his eting. Bosma qismlarning qalinligini tekshiring va pulning elastikligini sinab ko‘ring. Tashkilotlar uchun maxsus qurilmalar tavsiya etiladi. Bular ultrabinafsha lampa, lupalar, magnit detektorlar va avtomatik pul tekshiruvchi qurilmalardir.
Turli valyutalar uchun alohida jihatlar: O‘zbek so‘mida milli ramzlar va naqshlar bor. Alisher Navoiy, Amir Temur kabi shaxslar tasvirlari mavjud. O‘zbekcha va lotin yozuvlari hamda maxsus rang o‘zgarishi bor. AQSH dollarida prezidentlar tasvirlari mavjud. “In God We Trust” yozuvi, maxsus qog‘oz va rang, himoya ip va suv belgisi bor. Yevroda arxitektura tasvirlari bor. Maxsus hologramma, rang o‘zgaruvchi siyoh va relyef bosma mavjud.
Shubhali pul topilsa nima qilish kerak:
Fuqarolar uchun qoidalar oddiy. Pulni qabul qilmang. Agar allaqachon olgan bo‘lsangiz, uni aylanmaga chiqarmang. Eng yaqin bankga yoki ichki ishlar organlariga murojaat qiling. Hech kimga bermang va o‘zingiz ham ishlatmang.
Tashkilot xodimlari uchun maxsus tartib bor. Shubhali pulni alohida ajratib qo‘ying. Rahbariyatni darhol xabardor qiling. Maxsus protokol bo‘yicha harakat qiling va tegishli organlarni xabardar qiling.
Qonuniy javobgarlik masalasi:
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 176-moddasi bo‘yicha qalbaki pul tayyorlash juda og‘ir jinoyat hisoblanadi. Qalbaki pul tayyorlash uchun ozodlikdan mahrum qilish 5 yildan 10 yilgacha beriladi. Mol-mulkni to‘liq yoki qisman musodara qilish va katta miqdorda jarima to‘lash majburiyati bor.
Qalbaki pulni aylanmaga chiqarish uchun ozodlikdan mahrum qilish 3 yildan 7 yilgacha beriladi. Jarima miqdori katta va axloq tuzatish ishlari 2 yildan 3 yilgacha belgilanadi.
Agar jinoyat uyushgan guruh tomonidan sodir etilsa, yirik miqdorda qalbaki pul tayyorlash yoki tarqatish bo‘lsa, takroran sodir etilsa yoki rasmiy shaxs tomonidan sodir etilsa, jazo yanada qattiq bo‘ladi.
Qo‘shimcha jazo choralari sifatida muayyan lavozimlarni egallash huquqidan mahrum qilish 3 yilgacha, muayyan faoliyat bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilish 5 yilgacha va mol-mulk hamda mablag‘larni to‘liq musodara qilish belgilanadi.
Shubhali pul haqida xabar bermaslik ma’muriy javobgarlik va jarima to‘lashga olib keladi. Qalbaki pulni bila turib qabul qilish ham ma’muriy jazo bilan jazolanadi.
Oldini olish choralari:
Fuqarolar uchun oddiy qoidalar bor. Pulni doimo diqqat bilan tekshiring. Noma’lum joylardan pul qabul qilishdan saqlaning. Shubhali hollarda ekspert maslahatini oling va oila a’zolariga ham bilim bering.
Tashkilotlar uchun alohida chora-tadbirlar kerak. Xodimlarni o‘rgating va maxsus qurilmalar o‘rnating. Nazorat tizimini yarating va muntazam tekshiruvlar o‘tkazing.
Xulosa
Pul birliklarini qalbakiligini aniqlash nafaqat moliyaviy xavfsizlik, balki milliy iqtisodiyot barqarorligi uchun ham juda muhim. Har bir fuqaro va tashkilot xodimi bu masalaga mas’uliyat bilan yondashishi va tegishli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak.
Qalbaki pul bilan kurash faqat davlat organlarining emas, balki jamiyatning har bir a’zosining burchidir. Ehtiyotkorlik, bilim va mas’uliyat qalbaki pul birliklaridan himoyalanishning eng yaxshi usullaridir.
Muhim eslatma: Agar qalbaki pul birligini topdingiz, uni hech kimga bermang va o‘zingiz ham ishlatmang. Darhol tegishli organlarni xabardar qiling.
Tayyorladi:
RSEMning Jizzax viloyat bo‘limi xatshunos eksperti A.Boboyorov
RSEMning Qashqadaryo viloyat
bolimi xatshunos eksperti Sh. Boymurotov