Sud-fonografiya ekspertizasi

Sud-fonografiya ekspertizasi

Poraxo‘rlik, korrupsiya, reket, ta’magirlik, terrorizm kabi jinoyat ishlarini fosh etishda sud fonografiya ekspertizasi muhim ahamiyatga ega. Jinoyatga tayyorgarlikni yoki qonunbuzarlikka yo‘l qo‘ygan shaxslarni fosh etishda isbotlovchi va guvohlik beruvchi holat va materiallar tanqis bo‘lgan vaziyatlarda, yashirin ravishda yozib olingan so‘zlashuvlar mavjud hollarda, ularning qilgan jinoyatlarini ochish uchun sud-fonografiya ekspertizasi ayniqsa qo‘l keladi. Ayni vaqtda Respublika sud ekspertiza markazi O‘zbekistonda sud fonografiya ekspertizasini rus va o‘zbek tillarida o‘tkazish tashkil qilingan yagona muassasa hisoblanadi. Markaz zarur hollarda tegishli mutaxassislarni jalb etib, boshqa tildagi fonogrammalarni ham tadqiq. qilish imkoniyatiga ega. Sud-fonografiya ekspertizasining maqsadi — tadqiq qilinuvchi fonogramma yozib olingan asbob-uskuna, kompakt yoki raqamli disklar, diktofonga yozilgan suhbat (fonogramma)ni tekshirish, suhbat matnini, ishtirok etgan shaxslar soni, jinsi, suhbat sharoitlari va boshqalarni aniqlashga qaratilgan. Tergov idoralari tomonidan qonunda belgilangan tartibda yashirin ravishda yozib olingan fonogrammalar ashyoviy dalil sifatida mavjud bo‘lganda, tergovchi, sud fonografiya ekspertizasini tayinlaydi. Ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi qarorda (ajrimda) sodir qilingan jinoyat qisqa mazmuni, ekspertiza tayinlash uchun asos, ekspertlar hal qilishi lozim bo‘lgan savollar va ekspertizaga yuborilayotgan obyektlar bayon etiladi. Ekspertiza tayinlash to‘g‘risidagi qaror (ajrim)da tadqiq qilinuvchi obyektlar aniq ko‘rsatilishi lozim. Buning uchun qaror(ajrim)da suhbatning boshlanish va tugallanish so‘zlari, axborot saqlovchi vositaning qaysi fayliga yozilgani aniq ko‘rsatilishi, tekshirilishi lozim bo‘lgan yozuvning necha soniyadan so‘ng boshlanishi va qancha vaqt davom etishi bayon qilinishi shart.

Sud-fonografiya ekspertizasining obyektlari

Sud-fonografiya ekspertizasining obyektlari bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi:

  • kompakt yoki raqamli disklar, flesh xotira kartalariga yozilgan fonogrammalar;
  • fonogrammaning stenogrammasi, ya’ni suhbatning so‘zma- so‘z bayoni;
  • ovoz yozish moslamasi (diktofon, raqamli diktofon, mobil telefon apparati, video kuzatuv kamerasi, videokameralar, videoregistratorlar v.k.
  • kompakt yoki raqamli disklar, flesh xotira kartalari va boshqalar);

Sud-fonografiya ekspertizasi laboratoriyasi mutaxassislari tergov va sud tomonidan tayinlangan ekspertizalar bo‘yicha identifikatsion, diagnostik va klassifikatsion masalalarni hal qiladilar.

 

Sud-fonografiya ekspertizasi hal etadigan masalalar

Sud-fonografiya ekspertizasi quyidagi masalalarni hal etadi:

  • ekspertizaga taqdim etilgan stenogrammaning tadqiq qilinuvchi fonogramma mazmuniga mos kelishi yoki mos kelmasligini aniqlash;
  • ekspertizaga taqdim etilgan yozuv sifati past bo‘lganda suhbat stenogrammasini tuzish;
  • ekspertizaga taqdim etilgan suhbatda nechta shaxs ishtirok etganligini, ularning jinsini, suhbat qayerda (xonada, ko‘chada, avtomashina salonida va h.k.) yozib olinganligni aniqlash;
  • suhbat yozib olingan kompakt yoki raqamli disklar v.h.kda elektroakustik montaj belgilari mavjudligi yoki mavjud emasligini aniqlash;
  • ekspertizaga taqdim etilgan fonogrammaning asli yoki nusxaligini aniqlash;(fonogramma yozib olingan deb taxmin qilingan birlamchi qurilma taqdim etiladi)
  • ekspertizaga taqdim etilgan fonogrammadagi ovoz va nutqning kimga tegishli ekanligini aniqlash;
  • ekspertizaga taqdim etilgan tadqiq qilinishi lozim bo‘lgan fonogramma aynan qaysi moslamada yozib olinganligini aniqlash;
  • ekspertizaga taqdim etilgan videofonogrammalarni tadqiqоt qilish va x.k.

 

Sud-fonografiya ekspertizasi oldiga hal etish uchun qo‘yiladigan savollar

 

Sud-fonografiya ekspertizasi oldiga hal etish uchun quyidagi savollar qo‘yiladi:

  • Ekspertizaga taqdim etilgan «ZOIU» firmasining MS-60 rusumli raqamli diktofonining «01.MRZ» fayliga yozib olingan: «Abdujabbor aka, qandaysiz?..» – so‘zlari bilan boshlanib, «…bugun uyga ketaman», – so‘zlari bilan tugallanuvchi suhbatning mazmuni, shu suhbat stenogrammasi matniga to‘g‘ri keladimi? (Raqamli diktofonni ko‘zdan kechirish va eshitib ko‘rish bayonnomasi 2024 yil 16 sentabr kuni bilan rasmiylashtirilgan.)
  • Yuqorida qayd etilgan suhbat identifikatsion tadqiqoti uchun yaroqlimi?
  • Yuqorida qayd etilgan raqamli diktofonga yozilgan fonogrammada elektroakustik montaj belgilari mavjudmi?
  • Yuqorida qayd etilgan suhbatda nechta shaxs ishtirok etgan?
  • Yuqorida qayd etilgan suhbat qaerda (ko‘chada, xonada) yozib olingan?
  • Yuqorida qayd etilgan suhbatda ishtirok etgan va shu suhbat stenogrammasida shartli ravishda «B», deb belgilangan shaxsning ovozi va nutqi Sobirov Anvar Toxirovichning ovozi va nutqiga tegishlimi?
  • Tadqiq qilinuvchi suhbat taqdim qilingan «80IU» rusumli raqamli diktofonda yozib olinganmi?
  • Tadqiq qilinuvchi suhbat uning aslimi yoki nusxasimi?
  • Agar tadqiq qilinuvchi suhbat qoniqarsiz bo‘lsa va uni tashqi shovqindan tozalash uchun maxsus texnika zarurati bo‘lsa, u holda quyidagi savol qo‘yiladi:
  • Ekspertizaga taqdim etilgan «80TGT» firmasining MS-60 rusumli raqamli diktofonining «01.MRZ» fayliga yozib olingan: «Nosir aka, qandaysiz?..» – so‘zlari bilan boshlanib, «..Hm, bo‘ldi», – so‘zlari bilan tugallanuvchi suhbatning stenogrammasi tuzilsin.

Izoh: boshqa vaziyatlarda suhbatning stenogrammasini tuzish ekspertiza tayinlagan idoraning vazifasiga kiradi.

Sud-fonografiya ekspertizasi uchun materiallarni tayyorlash

Sud-fonografiya ekspertizasiga ko‘p hollarda tadqiq uchun taqqoslab bo‘lmaydigan, sifatsiz solishtiruv namunalari yuboriladi, tergovchining qarori (sudning ajrimi)da tadqiqot obyektlari to‘liq va aniq ifodalanmaydi, original (birlamchi) ovoz yozish moslamasining o‘rniga ekspertizaga uning nusxasi (kopiyasi) jo‘natiladi, fonogramma yozib olingan texnik anjomlar taqdim etilmaydi. Tergovchilar (sud)da stenogramma tuzish mahorati yetishmasligi va shunga o‘xshash kamchiliklar uchrab turadi.

Bu kamchiliklar ekspertizani samarali o‘tkazishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni qo‘yilgan ayrim savollar hal qilinmaydi, tadqiqot muddatlari cho‘ziladi va masalalarni qat’iy shaklda hal qilinishi qiyinlashadi. Bu esa jinoyatni to‘la ochish va isbotlashda jiddiy to‘sqinliklar yaratadi.

Ekspertiza o‘tkazish uchun tadqiq qilinuvchi suhbatlar yozib olingan ovoz yozish moslamasining faqat asli (orignali) taqdim etilishi shart, chunki ko‘p hollarda faqat suhbatlar yozib olingan birlamchi ovoz yozish moslamasida unda mavjud bo‘lgan montaj va o‘zgartirish belgilarini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Fonografiya ekspertizasini tayinlashda tergovchi (sud) tomonidan tadqiq qilinishi lozim bo‘lgan suhbatlarning stenogrammasi tuziladi. Stenogrammalar unda ishtirok etgan shaxslar gaplashgan shevada aniq va to‘liq bayon etiladi.

Identifikatsiya qilish bilan bog‘liq sud-fonografiya ekspertizasini o‘tkazish uchun gumon qilinuvchi shaxsning erkin ovozi va nutqi namunalarini davomiyligi 35-45 daqiqa bo‘lgan holda, ovoz yozish moslamasi yordamida yozib olingan namunalari talab qilinadi.

Solishtiruv namunalari ikki xil bo‘ladi:

  1. a) erkin nutq,;
  2. b) eksperimental nutq.

Nutqning erkin namunalari – shaxsdan jinoyat sodir etilishigacha yoki undan keyin jinoyat ishi bilan bog‘liq bo‘lmagan holatlarda erkin (shu jumladan, yashirin) ravishda olingan nutqidir.

Nutqning eksperimental namunalari esa tergovchi tomonidan sud- fonografiya ekspertizasini o‘tkazishda solishtiruv materiali sifatida foydalanish uchun maxsus tayyorlanib, ovoz yozish moslamasiga yozib olinadi va bu haqda bayonnoma tuziladi.

Tergovchi (sud) tekshiriladigan fonogrammani bir necha marotaba diqqat bilan eshitib, unda uchragan, qaytarilgan jumlalarni inobatga olgan holda identifikatsion tadqiqot uchun qanday solishtiruv materiallari kerakligi xaqida tushuncha hosil qiladi va namuna olish rejasini ishlab chiqadi.

Bu rejada protsessual talablarga binoan quyidagilarni nazarda tutish lozim: ovoz yozish moslamasiga yozib olinayotgan namunani boshlanishidan oldin unda yozuv olinayotgan sana, joyi, yozuvni amalga oshirayotgan shaxsning familiyasi, ismi, mansabi, texnik sharoitlar (raqamli diktofon, mikrofon, kompakt yoki raqamli disklar, so‘zlovchi bilan mikrofon orasidagi masofa) ko‘rsatiladi.

Sud-fonografiya ekspertizasini tayinlash uchun kerakli materiallar to‘plash jarayonida tergovchi (sud) gumonlanuvchi (ayblanuvchi, guvoh) shaxs haqida ma’lumotlar to‘playdi.

Bunday ma’lumotlarga shaxsning yoshi, millati, qaysi tillarni bilishi, ma’lumoti, yashash joyi, mehnat faoliyati, tadqiq qilinuvchi fonogrammagacha bo‘lgan va undan keyingi fiziologik va psixologik holati kiradi.

Bu ma’lumotlar «gumondor» shaxsdan olingan eksperimental namunalarni ekspert tomonidan baholashda muhim ahamiyat kasb etadi.

Sud-fonografiya ekspertizasini tayinlash uchun solishtiruv namunalarini tayyorlashda yuqori sifatli ovoz yozish moslamalaridan foydalanishni zarur.

Bu talab sud-fonografiya ekspertizasini o‘tkazish uslubidan kelib chiqib, tekshiriladigan nutqlar (tadqiq qilinuvchi va namunalar) ikki xil sharoitda, sifat jihatidan ham farq qiladigan fonogrammalarni tadqiq etish natijasida yo‘l qo‘yiladigan xatoliklarning oldini oladi.

  • namuna mazmuni bilan birlamchi fonogramma mazmunini aynanlashtirish;
  • namunalar tadqiq qilinayotgan fonogrammalar yozib olingan sharoitda olinishi kerak, masalan, agar tadqiq qilinuvchi fonogramma telefon apparati orqali yozilgan bo‘lsa, tergovchi ham namunalarni telefon apparati orqali olishi lozim;
  • namunalar tashqi shovqinlardan (masalan, printer ishlashi tovushi, klaviatura tugmalari bosilgandagi tovushlar, radio, televizor, konditsioner ovozlari va x.k.) holi ravishda olinishi lozim;
  • hech qanday jihozga ega bo‘lmagan bo‘sh xonada namuna olish taqiqlanadi, chunki bo‘sh xonada gapirilganda aks-sado (exo) hosil bo‘lib bu holat instrumental tahlil jarayoniga jiddiy to‘sqinlik qiladi;
  • solishtiruv namunalarining davomiyligi taxminan 35-45 daqiqa bo‘lishi lozim, chunki qisqa solishtiruv namunalarida shaxsning o‘ziga xos umumiy va xususiy belgilari aks etmaydi.
  • solishtiruv namunalarini o‘qittirib yoki yodlatib olish ham sud- fonografiya ekspertizasini o‘tkazishlik metodikasiga ziddir.
  • tadqiqot qilinayotgan fonogramma qaysi tilda va shevada bo‘lsa solishtirish uchun namuna ham o‘sha tilda va shevada olinadi.

Ekspertiza tayinlashda namunalar yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan talablarga rioya qilinib olinishi sud-fonografiya ekspertizasini sifatli o‘tkazishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi va uning samaradorligini ta’minlaydi.

Sud fonografiya ekspertizasi o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan materiallarni saqlash va taqdim qilish tartibi:

Raqamli ovoz yozish qurilmalarini, kompakt (raqamli) disklarni ochiq holatda, va yuqori haroratli joylarda saqlash tavsiya etilmaydi. Ularni mexanik shikast va changdan himoya qilish maqsadga muvofiqdir. Agar raqamli ovoz yozish qurilmalari, kompakt yoki raqamli disklar seyfda (shkafda) saqlanadigan bo‘lsa, ularni maxsus g‘ilofga joylab qo‘yish zarur.

Tekshirishi lozim bo‘lgan obyektlar va ashyoviy dalillar ekspertga o‘ralgan va muhrlangan holda taqdim etilishi kerak.

“Raqamli texnologiyalar asosida audio va video tashuvchilar hamda,
elektroakustik montaj belgilarini kompleks tadqiq qilish”
yo‘nalishidagi yangi turdagi ekspertiza.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012 yil 14 noyabrdagi 321 sonli qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza markazida 6 ta yangi turdagi ekspertizalar tashkil etish ko‘zda tutildi. Shu jumladan sud-fonografiya labaratoriyasida ham “raqamli texnologiyalar asosida audio va video tashuvchilar xamda, elektroakustik montaj belgilarini kompleks tadqiq qilish” yo‘nalishidagi yangi turdagi ekspertizani o‘tkazish yo‘lga qo‘yilgan.

Unda quyidagi hal etadigan masalalar:

  • shaxsni ovozi va nutqidan identifikatsiya qilish;
  • raqamli audio va video yozuvchi texnologiyalarda (diktafon, video kamera, videoregistrator, mobil telefon apparati va.b.) elektroakustik montaj belgilari mavjudligi yoki mavjud emasligini aniqlash;
  • raqamli audio va video yozuvchi texnologiyalarni diagnostika qilish;
  • audio va video yozuvni raqamli texnologiya xotirasiga qachon saqlanganligi va o‘zgartirilganligini aniqlash;
  • raqamli audio va video yozuvni solishtirish (aynan shu texnologiyada yozilganligini, o‘zaro bir-biriga mutanosibligini, aniqlash);

Raqamli texnologiyalar asosida audio va video tashuvchilar hamda, elektroakustik montaj belgilarini kompleks tadqiq qilish bo‘yicha yangi turdagi tadqiqot yo‘nalishiga hal etish uchun qo‘yiladigan savollar.

Sud-fonografiya ekspertizasi, raqamli texnologiyalar asosida audio va video tashuvchilar hamda, elektroakustik montaj belgilarini kompleks tadqiq qilish bo‘yicha yangi turdagi tadqiqot yo‘nalishida, identifikatsiyaga oid savollardan tashqari quyidagi savollarga javob beradi:

  • taqdim qilinayotgan audio/video yozuvda elektroakustik montaj belgilari mavjudmi?
  • taqdim qilinayotgan raqamli audio/video yozuvchi texnologiyasining texnik holati aniqlansin (texnik sozligi);
  • qaysi sanada (kun, oy, yil, soat, daqiqa) audio/video yozuv raqamli texnologiya xotirasiga saqlangan (yuklangan) yoki o‘zgartirilgan?
  • taqdim qilinayotgan audio/video yozuvlar, aynan shu texnologiya yordamida yozilganmi, fonogrammalar bir-biriga mutanosibmi?

Ekspertiza tadqiqotlaridan tashqari laboratoriya xodimlari ilmiy-tadqiqot ishlarini ham olib boradilar. Ular tomonidan ekspertlar uchun quyida bayon etilgan ilmiy-amaliy uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilgan bo‘lib, mazkur tavsiyalardan ekspertiza tadqiqotlari jarayonida foydalanib kelinmoqda.

  1. Raqamli tashuvchilardan foydalanib yozib olingan o‘zbek tilidagi fonogrammalardagi nutq signali parametrlariga (o‘lchamiga) tozalash vositalarining (filtrlarning) ta’siri.
  2. So‘zlovchining shaxsini ovozi va nutqi bo‘yicha aniqlash.
  3. Raqamli texnologiyalar asosidagi audio va video tashuvchilarni, hamda elektroakustik montaj belgilarini kompleks tadqiqoti.
  4. Sud-fonografik ekspertizalarining obyektlari — analogli va raqamli tashuvchilar, tovush yozish vositalari, shuningdek suhbat fonogrammalarini va taqqoslov namunalarini tadqiqotlarining ayrim xususiyatlari.
  5. Sud-fonografik ekspertizalarini o‘tkazish uchun obyektlarning yaroqliligini, hamda tekshirilayotgan fonogrammalarning asli yoki nusxasi ekanligini aniqlash.
  6. O‘rta va katta hajmdagi fonogrammalar bo‘yicha sud-fonografiya ekspertizasining diagnostik masalalarini (hayajon, stress holati) hal qilish

Ayni paytda laboratoriya xodimlari ekspertizaning yangi turi – “Videotexnika ekspertizasi”ni markazda joriy qilish maqsadida, ilmiy-tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.

Skip to content