Fan va texnika taraqqiyotining ilg‘or yutuqlarini huquqni muhofaza qilish faoliyatiga faol tadbiq etilishi sharoitlarida, jinoiy va fuqarolik ishlarini sudda ko‘rish hamda tergov qilishda sud ekspertizalarining ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda. Ekspertiza xulosalari fuqarolarning huquqlari va jamoatchilik manfaatlarini umumiy holda ta’minlab, jinoiy va fuqarolik ishlarini har tomonlama, to‘liq va xolis tergov qilish va ko‘rib chiqishga yordam berib, isbotlov jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Sud ekspertlarining xulosalari ilmiy asoslanganlik, xolislik va tekshirish oson bo‘lganligi jihatidan bahs talab qilmaydigan ustunlikka ega bo‘ladi. Sud ekspertizalarining ana shunday turlaridan biri sud-fonografik ekspertizalari hisoblanadi.
Bu turdagi ekspertizalarni o‘tkazish zarurati odatda, og‘zaki nutqli fonogramma jinoyatlarni tergov qilish va ochishda muhim dalil hisoblangan hollarda yuzaga keladi. Juda ko‘p hollarda sud-fonografiyak ekspertizalar poraxo‘rlik, ta’magirlik va boshqa o‘ta og‘ir jinoyatlar bo‘yicha ishlarda tayinlanadi.
Sud-fonografik ekspertiza – fonogrammada yozilgan va isbotlov ahamitiyaga ega bo‘lgan axborotni ishonchliligi va mansubligi aniqlash bo‘yicha qonunda belgilangan protsessual harakatlarning biri hisoblanadi.
Darhaqiqat, ovozli yozuvlardagi ovozlarni haqiqiyligini (tegishliligini) aniqlash tergov, sud jarayonida, shuningdek axborot xavfsizligi sohasida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu jarayon audioyozuvning akustik, artikulyatsion, leksik va fizik xususiyatlarini tahlil qilishni o‘z ichiga olgan kompleks yondashuvni talab qiladi. Ushbu maqolada biz ovozlarni aniqlashda e’tibor berish kerak bo‘lgan asosiy jihatlarni, shuningdek ularni tahlil qilish usullarini ko‘rib chiqamiz.
Avvalam bor ekspert, identifikatsiya qilish jarayonida, ya’ni ovozlarni haqiqiyligini (tegishliligini) aniqlashda akustik xususiyatlarga o‘z e’tiborini qaratishi lozim. Har bir insonning o‘ziga xos ovoz xususiyati bor, bu ularni quyidagi parametrlar yordamida aniqlash imkonini beradi, xususan:
- ovozning chastota diapazoni, vokal kordlari va rezonatorlarining individual xususiyatlariga qarab o‘zgaradi;
- ovozning tembri vokal traktining xususiyatlari, shu jumladan og‘iz va burun bo‘shliqlari bilan belgilanadi;
- tonal kontur – bu talaffuz uslubini aks ettiruvchi nutq paytida ovoz balandligining o‘zgarishi;
- nutq tezligi – bu suhbatning individual sur’ati, pauzalarning mavjudligi va tovushlarning davomiyligi;
- amplituda spektr – bu hissiy holatga qarab ovozning balandligi va kuchining o‘zgarishi.
Ovozlarni haqiqiyligini (tegishliligini) aniqlashda e’tibor qilinadigan jihatlar biri yana artikulyatsion va fonetik jihatlardir.
Nutqning fonetik jihatlari so‘zlovchining faqat uning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ko‘rsatishi mumkin:
- tovushlarning talaffuzi, nutqning nuqsonlari, lahja va sheva (dialekt) xususiyatlari;
- intonatsiya jihatlari – bu nutqning turli qismlarida balandlikning xarakterli o‘zgarishi;
- nutq uslubi – bu o‘ziga xos tovush bog‘lovchilari, parazit so‘zlar yoki tanish iboralardan foydalanish va hakazolar.
Ovozlarni haqiqiyligini (tegishliligini) aniqlashda e’tibor qilinadigan jihatlar yana biri bu lingvistik tahlildir.
U nutq tuzilmalari, so‘z boyligi va nutq uslubining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash uchun amalga oshiriladi. Lingvistik tahlil o‘z ichida fonetik, leksik,sintaksis tahlillarni o‘z ichiga oladi. Fonetik tahlil – bu talaffuz va artikulyatsiya xususiyatlarini o‘rganishdir.
Leksik tahlil-bu xarakterli so‘z va iboralarni aniqlash.
Sintaktik tahlil gap tuzilishini o‘rganadi.
Ekspertning ovoz va nutqning tadqiqotiga ahamiyat beradigan keyingi ahamiyat jihatlari – bu leksik va sintaksik xususiyatlardir. Bu jihat inson o‘z fikrlarini qanday shakllantirishi bilan bog‘liq, xususan:
- lug‘at-kasbiy atamalar, arxaizmlar va neologizmlardan foydalanish jihatlari;
- gap tuzilishi-sintaksik konstruksiyalarning murakkabligi, iboralarni qurish mantig‘i;
- afzal iboralardan foydalanish – bu ba’zi iboralar yoki iboralarni tez-tez ishlatish.
Yuqorida qayd qilingan lingvistik jihatlar tadqiqotidan so‘ng ekspert ovozning jismoniy yozuv parametrlari (fizicheskie parametrы) tahliliga o‘tadi.
Ovoz yozuvini tahlil qilishda uning texnik xususiyatlarini hisobga olish zarur, ya’ni:
- yozish sifati-bitreyt, fayl formati, shovqin darajasi;
- fon tovushlari-atrof-muhitni aks yettiruvchi begona shovqinlarning mavjudligi;
- yozuvni qayta ishlash, ya’ni filtrlar yoki effektlardan foydalangan holda tahrirlash belgilari;
- ovozli aloqani o‘rnatish usullari;
- akustik tahlil -ushbu usul spektral va formanta ovozli tahlilni o‘z ichiga oladi. Bu tahlilda asosiy texnologiyalar -formanta tahlili, ya’ni bu nutqning barqaror chastotali tarkibiy qismlarini o‘rganishdir;
- spektrogramma – bu noyob xususiyatlarni aniqlash uchun tovush to‘lqinlarining vizualizatsiyasidir.
- tonal kontur tahlili – bu nutq jaranglashi paytida balandlik o‘zgarishini aniqlashdir.
Zamonaviy ovozni aniqlash tizimlarida asbob-uskuna va dasturiy ta’minotlarni o‘rganish algoritmlari va neyron tarmoqlari qo‘llaniladi. Bu jarayonda asosiy texnologiyalar, ya’ni, ovozli nashrlar-bu noyob ovoz parametrlarini o‘z ichiga olgan raqamli modellar,neyron tarmoq algoritmlari – katta hajmdagi ma’lumotlarga asoslangan akustik xususiyatlarni tahlil qilinadi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, audioyozuvlardagi ovozlarni haqiqiyligini (tegishliligini) aniqlash kompleks yondashuvni talab qiladigan murakkab vazifadir. Nutqning nafaqat akustik va fonetik xususiyatlarini, balki yozuvning fizik parametrlarini ham hisobga olish, shuningdek biometrik identifikatsiyalashning zamonaviy usullarini qo‘llash muhimdir. Neyron tarmoq texnologiyalaridan foydalanish tahlilning aniqligini oshirishga imkon beradi, ammo aniq va qat’iy xulosalar har doim ekspert-fonografistlar tomonidan tasdiqlashni talab qiladi. Raqamli texnologiyalarning yashin tezlik bilan rivojlanishi ovozni haqiqiyligini aniqlashda sud ekspertizasi jarayonida va xavfsizlikda tobora ishonchli vositaga aylanmoqda.
RSEMning sud-fonografiya ekspertizasi laboratoriyasining mudiri N.B. Abrarova