Sud-psixologik ekspertiza (SPE) maxsuslashtirilgan tadqiqot bo‘lib, yuridik jarayon doirasida psixik holat va sud jarayoni ishtirokchilarining xulq-atvor xususiyatlarini aniqlash uchun o‘tkaziladi. SPE maqsadi sudga adolatli va asosli qarorlar qabul qilish uchun zarur bo‘lgan obyektiv ma’lumotlarni taqdim etishdir. Ushbu maqolada biz sud-psixologik ekspertizani tayinlashning asosiy xususiyatlarini, shu jumladan tayinlanishning maqsadlari, asoslari, tartibi va oqibatlarini ko‘rib chiqamiz.
Sd-psixologik ekspertizani o‘tkazishning maqsadlari.
Sud-psixologik ekspertiza (SPE) sud jarayonining xolisligi va adolatligini ta’minlashga qaratilgan ko‘plab muhim maqsadlarga ega. Sud-psixologik tadqiqotning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
Shaxsning ruhiy salomatligini aniqlash (ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, guvoh, jabrlanuvchi). Bu subyektning o‘z harakatlaridan xabardor bo‘lish va ularni boshqarish qobiliyatini baholash uchun zarurdir, bu uning jinoiy yoki fuqarolik javobgarligini aniqlash bilan bevosita bog‘liq.
Shaxsning o‘z harakatlarining tabiati va oqibatlaridan xabardor bo‘lish qobiliyatini o‘rganish. Ushbu maqsad, ayniqsa, jinoiy javobgarlik nuqtai nazaridan juda muhimdir, chunki u subyekt o‘z xatti-harakatlari natijalarini oldindan bilishi va u yoki bu harakat yo‘lini ongli ravishda tanlashi mumkinligini aniqlaydi.
Guvohlar va jabrlanuvchilarning ko‘rsatmalarining ishonchliligini baholash. Ekspert psixologlar ushbu shaxslarning idrokiga va xotirasiga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlaydilar, bu esa sudga taqdim etilgan dalillarni aniqroq baholashga imkon beradi.
Ish ishtirokchilarining psixologik xususiyatlarini tahlil qilish. Shaxs psixologiyasi, tajovuzkorlik, manipulyatsiya tendensiyasi, hissiy barqarorlik kabi xususiyatlar sud jarayonida ishtirok etgan odamlarning motivlari va harakatlarini tushunishda muhim rol o‘ynaydi.
Ishda ishtirok etgan voyaga yetmaganlarni psixologik qo‘llab-quvvatlash. Mutaxassislar bolaning o‘z harakatlarining ma’nosini tushunish va oqibatlarini oldindan bilish qobiliyatini baholaydilar, bu esa javobgarlik o‘lchovini aniqlashga ta’sir qiladi.
Ma’naviy zararni qoplash to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish. Bunday hollarda, kompensatsiya miqdorini aniqlash uchun jabrlanuvchining hissiy azoblarini baholash talab qilinadi.
Sud-psixologik ekspertizani tayinlash uchun asoslar.
SPEni tayinlash jarayon ishtirokchisining ruhiy holatini yoki xatti-harakatlarini baholash zarurati bo‘lgan ba’zi hollarda sodir bo‘ladi. Tayinlash uchun asoslar quyidagilar bo‘lishi mumkin:
Jarayon ishtirokchisining aqliy faoliyatiga shubha. Agar biror kishi ruhiy kasalliklar yoki uning haqiqatni yetarli darajada idrok etish qobiliyatiga ta’sir qiluvchi kasalliklardan aziyat chekkaganiga shubha tug‘ilsa, u holda ekspertiza tayinlanadi.
Stress, psixotravma yoki boshqa omillarning inson xatti-harakatlariga ta’sirini baholash zarurati. Ushbu holatlar voqealarni idrok etish va ularga bo‘lgan munosabatni sezilarli darajada o‘zgartirishi mumkin, shunga ko‘ra ular maxsus tahlilni talab qiladi.
Voyaga yetmaganlarning ishda ishtirok etishi ularning psixologik yetukligiga va nima bo‘layotganini tushunishga alohida e’tibor berishni talab qiladi.
Ma’naviy zararni qoplash to‘g‘risidagi ishlar jabrlanuvchining hissiy tajribalarini batafsil baholashni talab qiladi, buni mutaxassis psixologni jalb qilmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi.
Sud-psixologik ekspertizani tayinlash tartibi
SPEni tayinlash jarayoni qonun bilan qat’iy tartibga solinadi va unga ko‘ra tergovga qadar tekshiruvni amalga oshiruvchi organ mansabdor shaxsining, surishtiruvchining, tergovchining, prokurorning yoki sudyaning qarori, sudning ajrimi, advokatning so‘rovi sud ekspertizasini o‘tkazish asoslaridir. Shu bilan birga bugungi kunda qonunchiligimizga kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra bevosita jismoniy va yuridik shaxslar ham o‘zlari uchun muhim bo‘lgan mavzular yuzasidan murojaat asosida qonunchilikda belgilangan tadqiqotlar bo‘yicha mutaxassis fikrlarini olishlari mumkin.
Ekspertiza tomonidan hal qilinadigan masalalar
Mutaxassis oldida qo‘yilgan savollar ishning holatlariga bog‘liq. Savollarning ayrim misollariga quyidagilar kiradi:
- Inson o‘z harakatlarining tabiati va oqibatlarini anglay oladimi?
- Biror kishi qilmishni amalga oshirayotganda affekt holatida bo‘lganmi?
- Ayblanuvchi / jabrlanuvchi / guvoh shaxsining psixologik xususiyatlari qanday?
- Guvohning idrokiga va xotirasiga qanday omillar ta’sir qilishi mumkin?
Ekspert xulosasi
Tadqiqotdan so‘ng ekspert xulosani tuzadi, unda qaror yoki ajrimda ko‘rsatilgan barcha savollarga javoblar mavjud bo‘ladi. Xulosa ishning dalillaridan biri bo‘lib, sud tomonidan ishning boshqa materiallari bilan bir qatorida baholanadi. U aniq tuzilgan, mantiqiy bayon qilingan va ilmiy ma’lumotlarga asoslangan bo‘lishi kerak.
Sud xulosasini baholash
Ekspert xulosasi sud uchun majburiy emas, lekin qaror qabul qilishda hisobga olinadi. Sudya uni boshqa dalillar bilan taqqoslab, tanqidiy baholaydi. Agar sud eksperti xulosalasining to‘g‘riligiga shubha qilsa, u takroriy yoki qo‘shimcha ekspertiza tayinlashi mumkin.
Ish uchun oqibatlar
SPE natijalari ishga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bunda xulosa tergov versiyasini tasdiqlashi yoki rad etishi, ayblanuvchining aqldan ozganligini aniqlashi, aybdorlik darajasini aniqlashi yoki shaxsning bu jarayonda ishtirok etish ehtimolini istisno qilishi mumkin. Ba’zi hollarda ekspertiza jazoning o‘zgarishiga yoki hatto jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishga olib kelishi mumkin.
Huquqiy asos
Sud-psixologik ekspertizani huquqiy tartibga solish O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat-protsessual kodeksi (JPK), Fuqarolik protsessual kodeksi (FPK), Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘grisidagi kodeks va O‘zbekiston Respublikasining “Sud ekspertizasi to‘grisida”gi qonuni kabi bir qator me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Ushbu hujjatlar ekspertizalarni tayinlash va o‘tkazish tartibini, ekspertlarning huquq va majburiyatlarini, shuningdek xulosaga qo‘yilgan talablarni belgilaydi.
Muammolar va rivojlanish istiqbollari
Sud-psixologik ekspertizasi (SPE) muhimligiga qaramay, uni amalga oshirish bilan bog‘liq ba’zi qiyinchiliklar mavjud, masalan, malakali mutaxassislarning yetishmasligi va keng qamrovli tadqiqotlar uchun cheklangan resurslar. Biroq, diagnostika va tahlilning zamonaviy usullarini ishlab chiqilishi ekspertizalarning aniqligi va ishonchliligini oshirish uchun yangi imkoniyatlar ochmoqda.
Bundan tashqari, ba’zan ekspertiza paytida yuzaga keladigan subyektivlik muammosini ta’kidlash kerak. Qat’iy standartlar va qoidalarga qaramay, inson omili hali ham ahamiyatli bo‘lib qolmoqda va bu xulosalarda xatolar yoki noaniqliklarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun mutaxassislarning malakasini oshirish va yangi usullarni joriy etish dolzarb vazifalar bo‘lib qolmoqda.
Sud-psixologik ekspertiza fuqarolarning huquqlarini himoya qilishda, ayniqsa jarayon ishtirokchilarining ruhiyati va xulq-atvori bilan bog‘liq murakkab huquqiy masalalarda muhim rol o‘ynaydi. SPEni tayinlash va o‘tkazish Sud va HMQOlarga to‘g‘ri va asosli qarorlarni qabul qilishga yordam beradi. Ushbu bilim va amaliyot sohasini rivojlantirish fuqarolar va sud jarayonlaridagi barcha ishtirokchilarining manfaatlarini yanada yaxshiroq himoya qilishga imkon beradi.
Sud-lingvistik va psixologik ekspertizasi bo‘limi eksperti
Ibragimov Sardor Rustam o‘g‘li