Bugungi tezkor rivojlanayotgan dunyoda raqamli kriminalistika kiber-jinoyatlarni ochish, ma’lumotlar buzilishini tekshirish va yo’qolgan ma’lumotlarni qayta tiklashda muhim soha sifatida paydo bo’ldi. Raqamli qurilmalar va onlayn xizmatlar kundan-kunga ko’payib borar ekan, ularda amalga oshirilgan huquqbuzarliklarni aniqlash bo’yicha tajribaga ham ehtiyoj ortib bormoqda. Huquqbuzarliklarni aniqlash, kiberxavfsizlikni ta’minlash bo’yicha harakatlar yoki korporativ ma’lumotlar auditlari uchun raqamli kriminalistika raqamli ma’lumotlarning keng doirasidagi haqiqatni ochishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ammo bu soha qanday rivojlandi va u qayerga qarab ketmoqda?
Raqamli kriminalistika tarixi va evolyutsiyasi
Raqamli kriminalistika kompyuterlar jinoiy tergovda birinchi marta rol o’ynay boshlagan dastlabki kunlardayoq paydo bo’lishni boshlagan. 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshlarida huquq-tartibot idoralari jinoyatchilar kompyuterdan firibgarlik va boshqa noqonuniy faoliyatni amalga oshirishda foydalanayotganini anglab yetishdi. Tergovchilarga ushbu tizimlarda saqlangan ma’lumotlarni qayta tiklash va tahlil qilish uchun maxsus bilim va usullar kerak edi. Bu esa raqamli (kompyuter) kriminalistikasining paydo bo’lishiga sabab bo’ldi.
Texnologiya rivojlangan sari raqamli kriminalistika ham u bilan birga rivojlandi. 1990-yillarda internetning yuksalishi va 2000-yillarda mobil telefonlar va smartfonlarning keng qoʻllanilishi raqamli kriminalistikaning koʻlamini sezilarli darajada kengaytirdi. Bugungi kunda bu soha nafaqat an’anaviy raqamli qurilmalarni, balki tarmoqlardan tortib bulutli xizmatgacha bo’lgan keng ko’lamli raqamli texnologiyalarni ham qamrab oladi.
Raqamli kriminalistikaning asosiy yo’nalishlari
Raqamli kriminalistika har xil turdagi qurilmalar, tarmoqlar yoki ma’lumotlar muhiti bilan bog’liq bo’lgan turli sohalarni qamrab oladi. Ushbu sohadagi bugungi kunda dolzarb bo’lgan asosiy yo’nalishlardan bir nechtasini sanab o’tamiz. Ular quyidagilar:
- Kompyuter kriminalistikasi: Bu shaxsiy kompyuterlar va noutbuklarga qaratilgan asosiy yo’nalishdir. Kompyuter kriminalistikasi mutaxassislari qattiq disklar, flesh-disklar va boshqa raqamli xotira qurilmalarida saqlangan ma’lumotlarni tekshiradilar. Ular tergovga yordam berish uchun o’chirilgan fayllar, brauzer tarixi va jurnallar kabi dalillarni tekshiradilar.
- Mobil kriminalistika: Smartfonlar va planshetlar kundalik hayotning ajralmas qismiga aylanganligi sababli, mobil qurilmalar kriminalistikasi ham muhim yo’nalishga aylandi. Tergovchilar mobil qurilmalardan matnli xabarlar, qo’ng’iroqlar jurnallari, joylashuv ma’lumotlari, fotosuratlar va dasturlarning ma’lumotlarini ajratib olishadi. Bu ko’pincha fuqarolik nizolaridan tortib keng ko’lamli jinoiy tergovlargacha bo’lgan holatlarda muhim dalillarni taqdim etadi.
- Tarmoq kriminalistikasi: Bu yo’nalishda ma’lumotlar tarmoq bo‘ylab harakatlanayotganda real vaqtda ularni kuzatish bilan tadqiqotlar amalga oshiriladi. Tarmoq kriminalistikasi ko’pincha kiberhujumlarni tekshirish uchun ishlatiladi, bu yerda tergovchilar raqamli hujumlar manbasini kuzatishi, hujumlarni va qanday ma’lumotlar buzilganligini aniqlashi kerak bo’ladi.
- Bulutli xizmatlar kriminalistikasi: ma’lumotlarni bulutli xizmatlarda saqlash va ushbu xizmatlarga o‘tish raqamli kriminalistika uchun yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bulutli xizmatlar ekspertizasi virtual muhitda saqlanadigan ma’lumotlarni tekshirishni o’z ichiga oladi hamda ular ko’pincha bir nechta geografik joylashuvlar va huquqiy yurisdiktsiyalarni qamrab oladi.
- Zararli dasturlar kriminalistikasi: Kiberjinoyatlarning kuchayishi bilan zararli dasturlar ekspertizasi yo’nalishidagi tadqiqotlarga ya’ni tizimlarni buzish, shaxsiy ma’lumotlarni yoki qurilma boshqaruvini egallab olish uchun foydalaniladigan zararli dasturlarni tushunish va tahlil qilish uchun ekspertiza tadqiqotlariga zarurat paydo bo‘ldi. Bu soha viruslari, troyanlar, to’lov dasturlari va boshqa zararli kodlarni, ularning kelib chiqishi va funksionalligini aniqlashga qaratilgan teskari kodlashtirishga qaratilgan.
Raqamli sud kriminalistikadagi muammolar
Texnologik yutuqlarga qaramay, raqamli kriminalistika bir qator muammolarga duch keladi:
- Shifrlash: Maxfiylik masalalariga oid siyosat kuchayib borayotgani sari fuqarolar va tashkilotlar o’z ma’lumotlarini himoya qilish uchun turli shifrlash turlaridan foydalanmoqdalar. Maxfiylikni ta’minlash uchun shifrlash muhim bo’lsa-da, shaxsiy ma’lumotlarga kirishni cheklash orqali sud-ekspertiza tekshiruvlarini sezilarli darajada qiyinlashtirishi mumkin.
- Ma’lumotlarning haddan tashqari yuklanishi: Butun dunyo bo’yicha raqamli ma’lumotlar har kuni juda katta hajmda yuklanmoqda. Ekspertlar ko’pincha tegishli dalillarni topish uchun terabaytlar ma’lumotlarini tahlil qilishlari kerak, bu jarayon ko’p vaqt va resurslarni talab qilishi mumkin.
- Anti-kriminalistika usullar: Jinoyatchilarning o‘z izlarini yashirishda, ma’lumotlarni o‘chirish, shifrlash kabi kriminalistikaga qarshi usullardan va yangidan-yangi anonimlashtiruvchi dasturlardan foydalanishlari ko‘paymoqda.
- Transchegaraviy yurisdiksiya: bulutli xizmatlar yoki bir nechta mamlakatlarni qamrab olgan tarmoqlar bilan bog’liq jinoyatlarni tergov qilish qonuniy to’siqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Yurisdiksiya masalalari ma’lumotlarga kirishni va huquqni muhofaza qilish organlari o’rtasidagi hamkorlikni murakkablashtiradi.
Raqamli kriminalistikaning kelajakdagi tendensiyalari
Yaqindan boshlab sun’iy intellekt va mashinani o’rganish bir paytlar qo’lda tahlil qilishni talab qiladigan jarayonlarni soddalashtirib, raqamli kriminalistika sohasiga kira boshladi. Ushbu texnologiyalar zararli dasturlarni aniqlash, katta ma’lumotlar to’plamlarida ma’lumotlarni aniqlash va potensial hujumlarni bashorat qilish kabi vazifalarni avtomatlashtirishga yordam beradi, bu esa tekshiruvlarni tezroq va samaraliroq amalga oshirishga xizmat qiladi.
Texnologiya rivojlanishda davom etar ekan, raqamli kriminalistika sohasi ham rivojlanadi. Raqamli kriminalistika sohasidagi kelajakni shakllantirishi mumkin bo’lgan ba’zi asosiy tendensiyalar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- Kvant hisoblash texnologiyalari: Kvant hisoblash texnologiyalari joriy shifrlash usullarini eskirtirib qo‘yishi mumkin. Bu raqamli kriminalistika uchun ham qiyinchilik, ham imkoniyat tug‘diradi. Bu ma’lumotlarni hujumlarga nisbatan zaifroq qilishiga qaramay, ilgari kirish imkoni bo’lmagan ma’lumotlarni ochishning yangi usullarini ham taklif qilishi mumkin.
- Narsalar interneti (IoT): Internetga ulangan qurilmalar soni (aqlli uylardan tortib aqlli gadjetlargacha) oshgani sayin sud ekspertlari “IoT” muhitidan maʼlumotlarni ajratib olish va tahlil qilishning yangi usullariga muhtoj boʻladilar.
- Blokcheyn texnologiyalari: kriptovalyuta operatsiyalarida tez-tez qo‘llaniladigan “blokcheyn” texnologiyasi raqamli kriminalistik voqealarning o‘zgarmas ketma-ketlikdagi yozuvlarini taqdim etishi mumkin. Bu esa tergov davomida ma’lumotlarning yaxlitligini ta’minlash orqali raqamli kriminalistikada inqilob qilish imkoniyatini beradi.
Xulosa qilib aytganda, raqamli kriminalistika bugungi texnologik dunyoda ko’p qirrali va ajralmas ekspertiza sohasiga aylandi. U jinoyatlarni ochish, tashkilotlarni kiber tahdidlardan himoya qilish va adolatni ta’minlashda muhim rol o’ynaydi.
Sud-kompyuter texnikaviy ekspertizasi boʻlimi mudiri
Yuldashev Temurbek Anvar oʻgʻli