Raqamli asrda ma’lumotlar juda qadrli. Xotira qurilmalaridan o’chirilgan ma’lumotlarni tiklash qobiliyati sud-kompyuter texnikaviy ekspertiza tekshiruvlarida muhim ko’nikma bo’lib qolmoqda. Ushbu maqola o’chirilgan ma’lumotlarni, ayniqsa qattiq disklar, SSDlar, USB flesh-disklar va xotira kartalari kabi xotira qurilmalaridan tiklash jarayonini, usullarini, vositalarini va metodologiyalarini batafsil ko’rib chiqiladi. Biz ekspertiza jarayonlarni, qonuniy jihatlarni va ma’lumotlarni tiklashning ahamiyatini ko’rsatadigan misollarni o’rganamiz.
O’chirish turlari
Ma’lumot o’chirilishi bir necha yo’llar bilan sodir bo’lishi mumkin:
– Tasodifiy O’chirish: Foydalanuvchilar fayllarni yoki papkalarni tasodifan o’chirib yuborishi, ko’pincha jiddiy ma’lumot yo’qotilishiga olib keladi.
– Formatlash: Qurilmani formatlash odatda barcha ma’lumotlarni o’chiradi, lekin ma’lumotlar ustida yozilmagan bo’lsa, tiklanishi mumkin.
– Buzilish: Fayl tizimlari turli muammolar tufayli buzilishi mumkin, jumladan, apparat nosozligi yoki dasturiy ta’minotning ishdan chiqishi.
– Qasddan O’chirish: Ma’lumotlar qasddan o’chirilishi mumkin, ko’pincha jinoyat holatlari yoki boshqa tekshiruvlarda dalilni yashirish maqsadida.
Xotira qurilmalari
Qattiq disklar (HDD)
Qattiq disklar an’anaviy saqlash qurilmalari bo’lib, ma’lumotlarni saqlash uchun magnit disklar ishlatadi. Ular jismoniy zararga ko’proq moyil, lekin o’chirilgan fayllarni tiklash uchun ko’proq imkoniyatlar beradi.
Qattiq holatli disklar (SSD)
SSDlar flesh xotirasidan foydalanadi va HDDlarga nisbatan tezroq va bardoshli hisoblanadi. Biroq, ularning ma’lumotlarini tiklash qiyinroq, chunki TRIM komandasi o’chirilgan ma’lumotlarni doimiy ravishda olib tashlaydi.
USB Flesh-disklar
Ko’chma va keng tarqalgan, USB disklar tasodifiy o’chirish va buzilishlarga moyil bo’lib, ma’lumotlarni tiklash uchun keng qo’llaniladi.
Xotira kartalari
Kameralarda va smartfonlarda ishlatiladigan xotira kartalari osonlik bilan buzilishi yoki formatlanishi mumkin, bu esa ma’lumot yo’qotilishiga olib keladi.
Ma’lumotni tiklash jarayonining birinchi qadamida, ishtirok etayotgan xotira qurilmasining turini aniqlashdir. Har bir qurilma turi o’ziga xos tiklash qiyinchiliklari va usullariga ega.
Ma’lumot o’chirilganiga oid ma’lumotlarni to’plash, samarali tiklash uchun juda muhimdir.
Har qanday tiklash harakatlaridan oldin xotira qurilmasining ekspertiza tasvirini yaratish zarur. Bu jarayon qurilmaning ma’lumotlarini o’zgartirmasdan, aniq nusxasini olishni o’z ichiga oladi va asl dalilning yaxlitligini saqlaydi.
Ekspertiza tasvir yaratishda ishlatiladigan umumiy vositalar:
– FTK Imager
– EnCase
– DD (Linux uchun)
Ma’lumotlarni tiklash usullari
Dasturiy Asosda Tiklash
Dasturiy vositalar ko’p hollarda o’chirilgan ma’lumotlarni tiklash uchun ishlatiladi. Ular fayl tizimini tahlil qiladi va tiklanishi mumkin bo’lgan fayllarni qidiradi.
– Mashhur dasturlar:
– Recuva: Foydalanuvchilar uchun qulay interfeysga ega va tezda skaner qilish imkonini beradi.
– EaseUS Data Recovery Wizard: Ma’lumotni chuqur skanerlash uchun kengaytirilgan funksiyalar.
– R-Studio: Professional foydalanuvchilar uchun keng qamrovli tiklash vositasi.
Qurilmaviy tiklash
Agar jiddiy jismoniy zarar bo’lsa, qurilmaviy tiklash zarur bo’lishi mumkin. Bu jarayon odatda maxsus laboratoriyalarda amalga oshiriladi.
Ma’lumotlarni Tekshirish – Tiklashdan so’ng, tiklangan ma’lumotlarning yaxlitligi va foydalanishga yaroqliligini tekshirish juda muhimdir. Bu qadam ma’lumotlarning to’liqligini ta’minlaydi va huquqiy yoki ekspertiza kontekstlarda ishlatilishi mumkin.
Ekspertiza ma’lumotlarni tiklashda qonuniy taraflari
Ekspertiza tekshiruvlarda qonuniyligini saqlash muhimdir. Bu jarayon dalilni qo’lga olishda har bir shaxsni hujjatlashtirishni o’z ichiga oladi, uning yaxlitligini va haqiqiyligini ta’minlaydi. Tiklangan ma’lumotlar sudda qabul qilinishi kerak. Ekspertiza mutaxassislar o’z topilmalari qonuniy tekshiruvdan o’tishi uchun sanoat standartlariga va eng yaxshi amaliyotlarga rioya qilishlari kerak. Ekspertiza mutaxassislar axloqiy muammolarni hal qilishlari zarur, masalan, shaxsiy ma’lumotlar va tiklangan ma’lumotlarning mumkin bo’lgan noto’g’ri ishlatilishi. Jinoyat holatida shaxsning HDDsidan o’chirilgan fayllarni tiklash muvaffaqiyatli amalga oshirildi va bu qonuniy hukm chiqarishga olib keladi. Ma’lumot o’g’irlanganligi haqida gumon qilingan korporatsiya, sobiq xodimning SSDsidan o’chirilgan fayllarni tiklash uchun ekspertiza tiklash texnikalaridan foydalandi va bu qonuniy harakatlar uchun muhim dalilni taqdim etadi. Katta ma’lumotlar o’g’irlanishidan so’ng, ekspertiza mutaxassislar o’chirilgan loglar va fayllarni tiklashga javob berishadi, bu o’g’irlanishning qanday kengayganini tushunishga yordam berdi.
Murakkab tiklash usullari
Ma’lumotlarni Qirqish – Ma’lumotlarni qirqish, ajratilgan joylardan fayl imzolarini qidirib topish orqali o’chirilgan fayllarni tiklashga yordam beradi.
Hex Tahrirlash – Hex tahrirlash ekspertiza mutaxassislarga diskdagi xom ma’lumotlarni ko’rish va manipulyatsiya qilish imkonini beradi. Ushbu texnika parchalanishlardan fayllarni aniqlash va tiklashda foydali bo’lishi mumkin.
Metadata’dan Foydalanish – Metadata tahlil qilish o’chirilgan fayllar haqida ma’lumotlarni, jumladan vaqt belgilarini va asl joylashuvlarini aniqlashda yordam beradi.
Tiklashdagi qiyinchiliklar
O’chirilish – Ma’lumot o’chirilgandan so’ng, tiklash jarayoni sezilarli darajada qiyinlashadi. Qurilmaga ko’proq ma’lumot yozilganda tiklash imkoniyatlari kamayadi.
Shifrlash – Shifrlangan ma’lumotlar qo’shimcha qiyinchiliklar tug’diradi. Tiklash uchun shifrlash kalitlari talab qilinishi mumkin, bu jarayonni murakkablashtiradi.
Jismoniy zarar – Qurilmada jiddiy jismoniy zarar bo’lsa, tiklash jarayoni qiyinlashadi. Bunday holatlarda professional tiklash xizmatlari zarur bo’lishi mumkin.
Ekspertizada tiklash uchun vositalar va resurslar
Dasturiy vositalar – Ekspertiza ma’lumotlarni tiklash uchun zarur dasturiy vositalar ro’yxati, ularning xususiyatlari va funktsiyalari.
Qurilmaviy vositalar – Professional tiklash uchun zarur qurilmaviy vositalar va konfiguratsiyalar, jumladan, zararlangan disklar bilan ishlash uchun toza xonalar zarur.
Onlayn resurslar – Ekspertiza mutaxassislarga ma’lumotlarni tiklashda yordam beradigan forumlar, darsliklar va qo’llab-quvvatlash jamoalariga havolalar zarur.
Ekspertiza ma’lumotlarni tiklashda eng yaxshi amaliyotlar
Hujjatlash – Tiklash jarayonining har bir bosqichini batafsil hujjatlashtirish huquqiy va professional maqsadlar uchun juda muhimdir.
Muntazam ta’lim – Ekspertiza mutaxassislar muntazam ravishda yangi vositalar, texnikalar va qonuniy standartlar bo’yicha ta’lim olishlari zarur.
Huquqiy jamoalar bilan hamkorlik – Tiklash harakatlari tekshiruv maqsadlari va qonuniy talablar bilan mos kelishini ta’minlash uchun huquqiy jamoalar bilan yaqin hamkorlik qilish muhimdir.
Ma’lumotlarni tiklashda kelajakdagi trendli amaliyotlar
AI va Mashinani o’qitish (Machine learning) – Sun’iy intellekt va mashinani o’qitish kabi yangi texnologiyalar ma’lumotlarni tiklash texnikalarini inqilob qilishda davom etmoqda, bu esa tiklash jarayonlarini yanada samaraliroq va samarali qiladi.
Bulutli ekspertiza – Ma’lumotlar ko’proq bulutda saqlanayotganligi sababli, bulutli ekspertizaa ehtiyoji oshmoqda va bu ma’lumotlarni tiklash uchun yangi texnikalar va yondashuvlarni talab qiladi.
Takomillashgan shifrlash texnologiyalari – Murakkab shifrlash texnikalarining ko’payishi ma’lumotlarni tiklash jarayoniga doimiy ravishda qiyinchiliklar tug’diradi, bu esa moslashuv va innovatsiyalarni talab qiladi.
Xulosa
Xotira qurilmalaridan ma’lumotlarni tiklash ekspertiza tekshiruvlarning muhim tarkibiy qismidir. Jarayonlarni, qiyinchiliklarni va eng yaxshi amaliyotlarni tushunish tiklash harakatlarini sezilarli darajada yaxshilaydi. Texnologiya rivojlanishda davom etayotganda, ekspertiza mutaxassislar yangilanishda davom etishlari, yangi vositalar va metodologiyalarga moslashishlari zarur.
X.Sulaymonova nomidagi Respublikas sud ekspertiza markazining
Sud-kompyuter texnikaviy ekspertizasi bo‘limi
eksperti B.J.Kamolov