O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 5-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasida sud-ekspertlik tizimini takominlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-6256-son farmonining 4-ilovasida 2021- 2025-yillarda joriy etiladigan ekspertiza va tadqiqot turlariga “Itellektual mulk soxasida iqtisodiy ekspertizasi”, “Audiovezual va dasturiy maxsulotlarning sud tovarshunos espertizasi”, “Dendralogiya ekspertizasi” bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarining ishchi dasturlari loyxasini ishlab chiqish topshirig‘iga ko‘ra bajarilishini ta’milash yuzasidan quyidagi dasturlari loyxasinitavsiya etilgan;
“Itellektual mulk soxasida iqtisodiy ekspertizasi”
- – Itellektual mulk soxasida amaldagi normativ xujjatlarni o‘rganish;
- – Itellektual mulk obektalarini aniqlashtirish;
- – Intellektual mulk ob’ektlari respublikamizdagi buxgalteriya hisobi tizimida mablag‘lari (uzoq muddatli aktiv) sifatida namoyon bo‘lishi taxlil qilish uslubini ishlab chiqish;
- – Intellektual mulk ob’ektlari buxgalteriya hisobining uzoq muddatli aktivlari, ya’ni nomoddiy aktivlar sifatida tan olinishini taxlil qilish uslubini ishlab chiqish;
- – Nomoddiy aktivlar – ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko‘rsatish va tovarlarni sotish jaraѐnida foydalaniladigan, moddiy-ashѐviy mazmunga ega bo‘lmagan mol-mulk ob’ektlar bo‘lib, quyidagilardan tashkil topadi:1.intellektual mulk ob’ektlarini; 2.tashkiliy xarajatlarni; 3. gudvillni taxlil qilishni taxlil qilish uslubini ishlab chiqish;
- -Intellektual mulk ob’ektlarining tarkibi; O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi-da: intellektual mulk ob’ektlari buxgalteriya hisobida nomoddiy aktivlar ko‘rinishida qabul qilinib ushbu aktivlar sub’ektning uzoq muddatli aktivlari sifatida quyidagi shartlarga javob berishi kerak:
-birinchidan, moddiy-ashѐviy tuzilishga (jismoniy ko‘rinishga) ega bo‘lmasligi;
-ikkinchidan, intellektual mulklardan mahsulot (ishlar, hizmatlar)ni ishlab chiqarish va boshqaruv vazifalarini amalga oshirishda uzoq muddat hizmat qilishi (bir yildan ortiq);
-uchinchidan, sub’ekt tomonidan intellektual mulkni keyinchalik qayta sotishni mo‘ljallamasligi (agar qayta sotishga mo‘ljallansa, tovar ko‘rinishini oladi);
-to‘rtinchidan, ushbu intelektual mulk aktiv sifatida ishonchlik bo‘lishi (patentlar, guvohnomalar va boshqa muhofaza qiluvchi hujjatlarning mavjudligi);
-beshinchidan, intellektual mulklarni sub’ektning boshqa mablag‘lari (aktivlar)dan alohida ajratish imkoniyati mavjudligini, yani (indentifikatsiya qilinish) taxlil qilish uslublarini ishlab chiqish:
7.- Intellektual mulk ob’ektlari buxgalteriya balansiga boshlang‘ich qiymati bo‘yicha qabul qilinadi (“Buxgalteriya balansi” 1-shakl, “Nomoddiy aktivlar” deb nomlangan 020-satr). Chunki balansning “Uzoq muddatli aktivlar” bo‘limida nomoddiy aktivlar, jumladan intellektual mulk ob’ektlari boshlang‘ich (tiklash) qiymati, eskirish (amortizatsiya) summasi, qoldiq qiymati bo‘yicha oshkor etilishi kerak taxlil qilish uslubini ishlab chiqish;
8.-Bunda to‘lovlar evaziga sotib olingan intellektual mulk ob’ektlarining boshlang‘ich qiymati quyidagi xarajatlardan tashkil topadi: shartnomaga asosan huquq egasiga to‘langan summalar, ro‘yxatdan o‘tkazish yig‘imlari, davlat bojlari, patent bojlari, bojxona bojlari va yig‘imlari, to‘lanadigan soliqlar va yig‘imlar, axborot va maslahat xizmatlari uchun to‘lovlar, vositachilarga to‘lovlar hamda foydalanish uchun uni yaroqli holatga keltirish bilan bog‘liq boshqa xarajatlardan iborat bo‘lib, ushbu xarajatlarni taxil qilish uslubini ishlab chiqish;
9.-Intellektual mulk ob’ektlarining dastlabki qiymati shakllanishida buxgalteriya boshlang‘ich hujjatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda intellektual mulk ob’ektlarini tasdiqlovchi hujjatlar: patent, litsenziyalar, guvohnomalar, mulkiy huquqlarni korxonaning ustav sarmoyalariga o‘tkazish haqidagi ta’sis hujjatlari, korxona va intellektual mulk ob’ektlarining ishlab chiquvchilari o‘rtasidagi shartnomalar ѐki mualliflik shartnomalari, intellektual mulk ob’ektlariga bo‘lgan huquqlar bepul topshirilishida qabul qilish-topshirish dalolatnomalari mavjudligini taxlil qilishi uslubini ishlab chiqish:
“Audiovezual va dasturiy maxsulotlarning sud tovarshunos espertizasi”
Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 28 iyundagi 132-son qaroriga ilova,“O‘zbekiston Respublikasida bosma va kitob, teleradio-, audiovizual mahsulotlar va Internet tarmog‘i axborot resurslarini ishlab chiqarish va tarqatish sohasida qonunchilikka rioya qilinishi ustidan monitoring olib borish tartibi to‘g‘risida” gi Nizom 3.Mazkur Nizomda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:
Audiovizual mahsulotlar — axborotning har qanday manbalaridagi audiovizual asarlar (kino-, tele- va videofilmlar, slaydfilmlar, diafilmlar va boshqa kino-, tele-video- va radio asarlar, fonogrammalar, qo‘shiqlar, kompyuter o‘yinlari); deb bayon etilgan.
- Audiovizual va dasturiy mahsulotlarning nazariy va protsessual jihatlari sud ekspertizasi;
- Audiovizual va dasturiy mahsulotlar to‘g‘risida muhim ma’lumotlarni to‘plash bilan bog‘liq ekspert harakatlarini ishlab chiqarishning protsessual xususiyatlari;
- Sud ekspertizasining audiovizual va dasturiy mahsulotlarining predmeti, ob’ektlari va vazifalari;
- Sud ekspertizasining audiovizual va dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqarish, uning natijalarini baholash va ulardan foydalanish;
- Sud ekspertizasining audiovizual va dasturiy mahsulotlarini tayinlash xususiyatlari;
- Sud ekspertizasining audiovizual va dasturiy mahsulotlarini ishlab chiqarish metodologiyasining asoslari;
- Sud ekspertizasining audiovizual va dasturiy mahsulotlari natijalarini baholash va ulardan foydalanish;
“Dendralogiya ekspertizasi”
Dendrologiya, (boshqa yunon tilidan. “daraxt” + “ta’limot”) — botanika bo‘limi, uning o‘rganish mavzusi yog‘ochli o‘simliklardir: daraxtlardan tashqari, ular butalar, butalar, butalar, daraxtga o‘xshash uzumlar, shuningdek, sudraluvchi yog‘ochli o‘simliklar (Yelfin) va yostiqsimon o‘simliklardir.
Dendrologiya sohasidagi bilimlar, ayniqsa, o‘rmon xo‘jaligi mutaxassislari, shuningdek, ko‘kalamzorlashtirish uchun juda muhimdir.
Dendrologik ekspertizaning maqsadi yog‘ochning turi va sifatini aniqlash, daraxtlarning o‘rmonopatologik holatini, ularning o‘limi, qulashi sabablarini aniqlash, shuningdek o‘rmon xo‘jaligi va yog‘ochni qayta ishlash bilan bog‘liq boshqa savollarga javoblarni topishdir.
Ob’ektlar: daraxtlar, butalar, daraxt palmalari, yog‘och va yog‘och mahsulotlari, shu jumladan ushbu materialdan binolar (uylar, loglar, inshootlar).
Bu sudgacha / suddan tashqari (advokatlar, jismoniy yoki yuridik shaxslarning iltimosiga binoan) bo‘lishi mumkin, uning davomida mutaxassisning xulosasi tuziladi va sud (sud qaroriga binoan, tergovchi, surishtiruvchining qarori), uning davomida ekspert xulosasi tuziladi.
Uning turlaridan biri dendroxronologik tekshiruv bo‘lib, uning asosiy maqsadi daraxtlarning yoshini aniqlashdir.
Dendrologik ekspertizada nafaqat daraxtlarni o‘rganish, tahlil qilish va o‘rganish, balki daraxt turlari, yog‘och mahsulotlari turlari va sifatini o‘rganish ham amalga oshiriladi. Bu bog‘ va Park ishlari, landshaft dizayni, qurilish, ekologiya, baholash faoliyati bilan chambarchas bog‘liq.
Dendrologik ekspertiza va tadqiqotlarni o‘tkazishda xizmatlar:
* daraxt o‘limining sababini aniqlash;
* ularning tushish sabablarini aniqlash;
* ularning mustahkamligi va barqarorligini tekshirish;
* daraxt holatlari;
* daraxt taksonomiyasi • batafsil ma’lumot uchun bu erga qarang);
* yog‘och turini aniqlash;
* yog‘och sifatini aniqlash;
* yog‘och turini o‘rnatish;
* ish yog‘ochini yog‘ochga aylantirishning asosliligini aniqlash;
* daraxtlarning yoshini aniqlash • batafsil ma’lumot keyingi bo‘limda keltirilgan);
* yog‘och va ulardan tayyorlangan mahsulotlarni tekshirish;
* yog‘och inshootlar;
* yog‘ochdan yasalgan binolar va binolar (uylar, log kabinalari);
* daraxt kesishning o‘rmon-texnik ekspertizasi-asosliligi — ish hajmi va boshqalar (batafsil ma’lumot uchun bu erga qarang);
* daraxtlarni kesish, noqonuniy yo‘q qilish paytida zararni aniqlash;
Federal baholash va ekspertiza byurosi turli xil tadqiqotlarni taklif qiladi, yog‘och turini va uning sifatini aniq aniqlashdan iborat. Shuningdek, o‘simliklarning o‘rmonopatologik holati, ularning erta o‘limi, yo‘q qilinishi, qulashi sabablari aniqlanadi. Amalga oshirilgan harakatlardan so‘ng siz yog‘ochni qayta ishlash va o‘rmon xo‘jaligi bilan bog‘liq boshqa muhim savollarga javob olishingiz mumkin.
Dendrologik ekspertiza davomida nafaqat daraxtlarning o‘zi, balki yog‘ochdan yasalgan buyumlar va inshootlarni ham sinchkovlik bilan o‘rganish va tahlil qilish amalga oshiriladi. Vaziyatni baholash hududdagi turli xil bog‘dorchilik ishlari, landshaft dizayni, ekologik vaziyat, yashil maydon yaqinida qurilish ishlari bilan chambarchas bog‘liq.
So‘ngi paytlarda ko‘pincha o‘rmon-texnik ekspertizani o‘tkazish talab etiladi, uning vazifasi kesishning to‘g‘riligini, ta’sirlangan daraxtlar sonini aniqlash va agar mavjud bo‘lsa, zarar miqdorini aniqlashdir.
RSEMning Samarqand viloyat bo‘limi yetakchi eksperti A.M.Djuraev