Annotatsiya: Dendroxronologiya (daraxt-halqa tahlili) yog‘ochning yillik o‘sishining o‘zgaruvchanligini o‘rganish, bu o‘zgaruvchanlikni belgilaydigan omillarni aniqlash, yog‘ochli o‘simliklarning o‘sishiga ta’sir qiluvchi hodisalarni aniqlash va atrof-muhit sharoitlarini rekonstruktsiya qilish bilan shug‘ullanadi. Tadqiqot obyekti yog‘ochli o‘simliklarning tanasi, shoxlari va ildizlarida yillik o‘sishning turli ko‘rsatkichlari, shuningdek, fizik mexanik xususiyatlari, anatomik tuzilishi va yog‘ochning kimyoviy tarkibi hisoblanadi.
Kalit so‘zlar: dendroxronologiya, burg‘ulash, tashqi yillik halqa, kambiy hujayrasi, dendroekologiya, sötvatten, Lintab, TsapWin dasturi, soxta halqalar.
Yog‘och o‘sishining yillik qatlamlarida mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni o‘rganish asosida tabiiy ekotizimlardagi yog‘och o‘sishi qatlamlari va hodisalarining mutlaq va nisbiy sanasi, shuningdek, uzoq vaqt oralig‘ida va yuqori vaqt oralig‘ida atrof-muhitning ko‘plab muhim parametrlarini qayta qurish amalga oshiriladi. Daraxt-halqa tahlilining to‘g‘ri qo‘llanilishi tufayli o‘tmishdagi tabiiy iqlim omillarining tabiiy o‘zgaruvchanligini o‘rganish va kelajakda tabiiy muhitning global o‘zgarishini bashorat qilish mumkin bo‘ladi.
Dendroxronologik usul yordamida quyidagilarni rekonstruksiya qilish mumkin:
- O‘tmishdagi iqlim sharoiti (qurg‘oqchilik, sovuq, uzoq muddatli sovuq va boshqalar).
- O‘rmon yong‘inlari.
- Barg yeyuvchi hasharotlar hujumlari.
- Ko‘llar va daryolardagi suv sathining o‘zgarishi.
- Muzliklar chegarasidagi o‘zgarishlar, shuningdek, ko‘chki va sel.
- Katta vulqon otilishi.
- Quyosh nurlari va yangi yulduzlarning paydo bo‘lishi.
Dendroxronologiya sud ekspertizasida noqonuniy daraxt kesish sanalari va joylarini belgilashda keng qo‘llaniladi.
Yog‘ochli o‘simliklarning yillik o‘sish qatlamining tuzilishi va uning hajmini belgilovchi omillar. Yil fasllarining o‘zgarishi ifodalangan mo‘tadil va sovuq iqlim zonalarida yog‘ochli o‘simliklarda kambiy qatlamining davriy faolligi kuzatiladi. Ushbu hududlarda daraxtlar odatda vegetatsiya davrida bitta o‘sish qatlamiga ega bo‘ladi. Ko‘ndalang kesmalarda bu qatlamlar halqalar shaklida aniq ko‘rinadi.
Ignabargli turlarda o‘sish davrining boshida katta va ingichka devorli hujayralar, bargli turlarda esa, qo‘shimcha ravishda, katta tomirlar hosil bo‘ladi. Ushbu hujayra qatlami “erta yog‘och” deb nomlanadi. O‘sish davri oxirida kichikroq, qalinroq devorli hujayralar hosil bo‘ladi. Tomirlari bo‘lmagan yoki kamroq bo‘lgan hujayralarning bu qatlami avvalgisidan quyuqroq rangda yaxshi farq qiladi va “kech yog‘och” deb ataladi (1-rasm.). Har bir o‘sish halqasida erta va kech yog‘och hujayralari orasidagi o‘tish odatda asta – sekin, qo‘shni halqalar orasidagi o‘tish esa keskin bo‘ladi. Bu daraxt halqalarini farqlashni juda osonlashtiradi.
1-rasm. Oddiy qarag‘ayning o‘sish halqalari, рн-“erta”, пд-“kech” yog‘och.
Daraxtlarning yillik o‘sishiga (yoki kambiy hujayralarining faolligi) katta miqdordagi ichki va tashqi kompleks ta’sir qiluvchi omillar ta’sir qiladi. Ichki omillardan eng katta ta’sir yog‘och turlari, irsiy individual o‘zgaruvchanlik, yoshi va mevasi bo‘lsa, tashqi omillardan o‘sish miqdoriga iqlim va tuproq sharoitlari, fitotsenotik munosabatlar, turli xil falokatlar (yong‘inlar, shamol, hasharotlar zararkunandalari hujumlari), shuningdek insonning iqtisodiy faoliyati ta’sir qiladi. Daraxtlarning radial o‘sishi (o‘sish halqasining kengligi) ichki omillar nazorati ostida va tashqi omillar tomonidan o‘zgartiriladi.
O‘rmon ekotizimlari ekologiyasi va tarixining turli masalalarini o‘rganishda daraxt-halqa xronologiyalaridan keng foydalanish dendroxronologiya va umuman dendroekologiyaning nazariy asoslarini ishlab chiqishga yordam berdi.
Tadqiqot metodologiyasi. Sinov maydonchalari va namunali daraxtlarni tanlash. Dendroxronologik tadqiqotlar uchun sinov maydonchalarini tanlash mintaqaning o‘rmon maydonlariga xos bo‘lgan bir qator xususiyatlarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi:
- Katta va kichik daryolarning suv havzalarida joylashgan tabiiy yoki sun’iy kelib chiqgan o‘rmon uchastkalari tanlanadi.
- O‘rmon sharoitiga alohida e’tibor qaratiladi. Oddiy qarag‘ayda quyidagi yashash joylari bilan bog‘langan namunali daraxtlarni tanlash mumkin: quruq, yangi va botqoq. Archa, eman va jo‘ka daraxtlari uchun namunali daraxtlar bir xil o‘rmon sharoitlari bo‘lgan yashash joylarida tanlanishi kerak.
- Muayyan uchastkalarda namunali daraxtlarni tanlash umumiy qabul qilingan metodologiyaga muvofiq amalga oshiriladi (Dendroxronologiya usullari, 2000).
- Faqatgina ularning o‘sishiga iqlimiy bo‘lmagan omillar kam ta’sir qiladigan namunali daraxtlar tanlanadi. Namunalar quyidagi joylardan olinmasligi kerak:
- a) fitotsenotik omillarning ta’siri sezilarli darajada namoyon bo‘ladigan,
- b) tuproq va tuproq sharoitlarida sezilarli o‘zgarishlar yuz beradigan.
- Uzoq muddatli daraxt-halqa xronologiyalarini olish uchun qari daraxtlar ustunlik beradi.
Yog‘och namunalarini olish. Hozirgi vaqtda yog‘och namunalarini olish uchun, ayniqsa tirik daraxtlardan, Pressler (Haglof, Suunto) burg‘ulash ishlatiladi, uning yordamida diametri 4-5 mm va uzunligi 50 sm gacha bo‘lgan yog‘ochning radial yadrolari burg‘ulanadi. Yog‘och namunalari daraxt tanasining bo‘ylama o‘qiga perpendikulyar ravishda yer yuzasidan 0,5-1,3 m balandlikda olinadi (2-rasm.). Odatda daraxtdan tana doirasining turli tomonlaridan ikkita yadro olinadi. Bitta umumlashtirilgan xronologiyani yaratish uchun bir xil turdagi 10-20 daraxtdan yog‘och namunalari olinadi.
2-rasm. Pressler bilan burg‘ulab yosh yadrolarni olish.
Burg‘ulash yadrolari qog‘oz idishlarga yoki Sötvatten (Ikea) plastik kokteyl naychalariga joylashtirilishi mumkin, bunda namunalarni tashish, quritish va halqalarni aniqlash va o‘lchash ishlari olib borilgunga qadar saqlash qulay. O‘lik daraxtlarning qoldiqlaridan nafaqat yadrolarni, balki ko‘ndalang kesmalarni ham ajratish mumkin. Qurugan yog‘och yadrolarini olish uchun DENDRO00004 matkapidan foydalanish mumkin (Schneidwerkzeugmechanik, Germaniya).
Har bir yog‘och namunasiga kod berilishi kerak, bu kod namuna yoki konteyner yuzasiga yoziladi. Eng ko‘p ishlatiladigan kodlash oltita belgidan iborat. Birinchi uchta belgi lotin alifbosidagi harflarning birikmasidan iborat bo‘lib, ular yashash joyi kodini bildiradi (masalan, IZH – Izh daryosi). Keyingi ikkita raqamli belgi (01 dan 99 gacha) namunaviy daraxt raqamini, oxirgi raqamli belgi (1 dan 9 gacha) radius raqamini bildiradi. Bundan tashqari, namuna yoki konteynerda daraxt turi, olingan sana, kollektorning familiyasi va boshqalar ko‘rsatiladi. Har bir sinov maydoni uchun o‘sish sharoitlari, o‘simliklar, namunali daraxtlar va olingan yog‘och namunalari tavsiflanadi.
Namunalarni kameral qayta ishlash. Yog‘och namunalari bilan keyingi ishlar laboratoriya sharoitida amalga oshiriladi. Yadrolar maxsus yog‘och substratga (to‘g‘ri burchakli temir) yopishtiriladi, so‘ngra ularning yuzasi o‘tkir asbob (ustara, skalpel) bilan yaxshilab tozalanadi. Halqalarning kontrastini oshirish uchun maydalangan tish kukuni yadroning tozalangan yuzasiga surtiladi (Filroze, Gladushko, 1986). O‘lchashdan oldin namunaning sirt sifati shunday bo‘lishi kerakki, mikroskop ostida yuqori kattalashtirishda yog‘ochning hujayra tuzilishi aniq ko‘rinishi lozim. Tozalash sifati ko‘pincha bir yoki ikki qatorli hujayralarga ega bo‘lgan juda tor halqalarni aniqlashga imkon beradi. Daraxt halqalari katta bo‘lsa, unda yog‘och namunasini shliflovchi uskunada tozalash mumkin. Keyin halqalarni oldindan aniqlash va belgilash amalga oshiriladi. Namunani olish va unda subkortikal o‘sish halqasini shakllantirishning aniq kalendar vaqtini bilib, ortga hisoblash usuli ushbu seriyadagi barcha halqalarning hosil bo‘lishining kalendar sanalarini aniqlaydi, har o‘n yillikning halqasi (masalan, 1980, 1990, 2000 va boshqalar) maxsus belgi bilan qalam yoki ingichka igna bilan belgilanadi. Bir nuqta belgisi o‘n yillikni, ikki ellik yillik va uch asrni bildiradi (3-rasm.).
3-rasm. Burg‘ulash namunasidagi daraxt halqalarini belgilash sxemasi, tashqi halqa-2017 yil
Halqalarining kengligini o‘lchash va o‘zaro taqqoslash. Daraxt halqalarining kengligini MBSning binokulyar mikroskopi ostida o‘lchash shkalasi bo‘linmalarining sonini millimetrga aylantirish yoki Lintab yarim avtomatik o‘lchash tizimi va TsapWin dasturi bilan (Rinn, 2011) o‘lchash mumkin (rasm. 4). Hozirgi vaqtda daraxt halqalarining kengligini yadrolarning raqamli tasvirlarida (fotosuratlarida) o‘lchashga imkon beradigan dasturlar mavjud (Windendro, Coorecorder CDendro va boshqalar).
4-rasm. Lintab yarim avtomatik o‘lchash tizimi
O‘lchov ma’lumotlariga ko‘ra, har bir radius uchun mutlaq radial o‘sish grafiklari tuziladi (5-rasm.), o‘zaro taqqoslash usuli daraxt halqalarini aniqlash uchun ishlatiladi. O‘zaro taqqoslash – bu turli xil daraxtlardagi o‘xshash halqa grafikalarini solishtirish va ular orasidagi moslik maksimal bo‘lgan aniq joyni tanlash(Duglas, 1919). O‘zaro taqqoslash usuli yog‘och o‘sishi qatlamlarining shakllanish vaqtini nisbiy va mutlaq aniqlashga imkon beradi. Nisbiy aniqlash kalendar sanasi aniqlanmagan, tahlil qilingan namunalarning bir-biriga nisbatan yoshini aniqlashga imkon beradi. Mutlaq aniqlash o‘rganilayotgan namunalardagi barcha daraxt halqalarining kalendar sanasini ochiqlashni o‘z ichiga oladi. Bu kamida bitta daraxtdan yog‘och namunasini olishning kalendar sanasi ma’lum bo‘lgan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkin.
5-rasm. Radial o‘sishning mutlaq qiymatlari Bel(Chuvacha Respublikasi) sinov maydonchasining 16 ta namunali eman daraxtlari.
O‘zaro taqqoslash paytida o‘sishning ekstremal qiymatlari, shuningdek patologik tuzilmalarni o‘z ichiga olgan halqalar (sovuq, yengil va soxta halqalar va boshqalar) o‘zaro taqqoslashning to‘g‘riligini tekshirishga imkon beradigan xarakterli yillar (point years) sifatida ishlatiladi (Schweingruber va boshq., 1990). Eng muhimi, bir vaqtning o‘zida va bir xil iqlim sharoitida o‘sadigan daraxtlarning ko‘p qismida iqlim sharoiti noqulay bo‘lgan yillarda hosil bo‘lgan tor halqalardir.
Soxta halqalar mavjud bo‘lganda, ba’zi taqqoslanadigan xronologik segmentlar orasidagi o‘sish o‘zgaruvchanligidagi sinxronizatsiya buziladi, va mos yozuvlar halqalarining holati bir yil yoki undan ko‘proq vaqtga siljiydi.
Yog‘och zichligining soxta halqasi haqiqiy halqadan kech va erta yog‘och qatlamlari orasidagi chegaraning yo‘qligi bilan farq qiladi, shuningdek, u odatda yillik o‘sish qatlamining butun atrofi bo‘ylab kuzatilmaydi, shuning uchun daraxtdan har doim ikki yoki undan ortiq yadro olish yaxshiroqdir.
Daraxtlar hayoti uchun ayniqsa noqulay bo‘lgan yillarda kambiyning tanasi bazasida faoliyati sezilarli darajada pasayadi. Bunday hollarda, daraxt tanasining ma’lum bir joyida halqa yo‘qligi haqida gapirishadi-bu “tushgan halqa“ hisoblanadi. Bu, ayniqsa, ekstremal yashash joylarida o‘sadigan daraxtlarda namoyon bo‘ladi. Soxta halqalarning mavjudligini TSAPWin dasturi yordamida aniqlash mumkin, bu tadqiqotchiga ko‘p sonli daraxtlardagi o‘sish ko‘rsatkichlaridagi egri chiziqlarni ekranda ko‘rish, egri chiziqlarni turli yillarga siljitish, halqalarni kiritish va olib tashlash imkonini beradi.
Maqolada keltirilgan barcha elektron dasturlar Dendrochronology Program Library veb-saytida bepul mavjud.
X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza markazi
Sud ekspertlik ilmiy-tadqiqot instituti bosh ilmiy xodimi
S.B.Qodiraliyeva