Giyohvandlik vositalari – giyohvandlik vositalari ro‘yxatiga kiritilgan va O‘zbekiston Respublikasida nazoratga olinadigan, kelib chiqishi sintetik yoki tabiiy moddalar, tarkibida giyohvandlik moddasi bo‘lgan preparatlar va o‘simliklardir.
Giyohvandlik vositalari – sud ekspertiza amaliyotida tez-tez uchrab turadigan tadqiqot obyektlari sarasiga kiradi.
Maxsus bilimlar asosida ushbu moddalarning muayyan massalarini o‘zaro solishtirish orqali umumiy manbani belgilash, tekshirilayotgan moddalarni ma’lum bir sinf, turga taalluqligini, ularning o‘sgan joyi, vaqti va ishlab chiqarish usulini aniqlash bilan bog‘liq faktlar ekspertizaning predmetini tashkil etadi.
Nasha va ko‘knori o‘simliklari, ulardan qo‘lda tayyorlangan giyohvandlik vositalari, farmasevtika sanoatida va dorixonalarda tayyorlangan giyohvandlik vositalari shu ekspertizaning obyektlaridir.
Hozirgi kunda giyohvandlik vositalarining kontrabandasiga qarshi kurash barcha davlatlar huquqni muhofaza qilish idoralarining asosiy vazifalaridan biriga aylandi. Ma’lumotlarga ko‘ra giyohvandlik vositalarini iste’mol qiluvchilarning o‘rtacha yoshi 19-24 yoshni tashkil etadi. Internet va veb-texnologiyalar yangi turdagi giyohvand vositalarining tarqalishida muhim rol o‘ynaydi. Giyohvandlarning sonini ko‘payishi bilan giyohvandlik jinoyatlari ham ko‘paymoqda. Shu bilan birga, noan’anaviy giyohvandlik vositalari va ilgari noma’lum bo‘lgan sintetik giyohvand vositalar noqonuniy aylanishi orqali tobora ko‘proq olib kirilmoqda.
Davlat tomonidan nazorat qilinadigan moddalar sonining doimiy ravishda kengayib borishi, asosan, sintetik giyohvand vositalar turlarining kengayishi hisobiga, giyohvandlik vositalarini tekshirish nafaqat tekshirilayotgan moddaning giyohvandlik vositalari bilan bog‘liqligi masalasini hal qilish bilan, balki ularni qiyosiy tadqiqotlarini o‘tkazish, yetkazib berish va sotish, joylashtirish va ishlab chiqarish texnologiyasini belgilash maqsadida, shuningdek, giyohvandlik vositalari yoki psixotrop moddalarning milliy yoki xalqaro ro‘yxatlariga kiritilmagan yangi moddalarni aniqlash bilan bog‘liq yangi muammolarga duch kelmoqda.
Sud ekspertizasining rivojlanish an’analari shuni ko‘rsatadiki, unda ilm-fan va texnikaning turli sohalaridagi tadqiqot usullari tobora ko‘payib bormoqda, ekspertiza muassasalarining texnik jihozlari va ekspertizalarni olib borishda tadqiqot usullari yanada takomillashtirilmoqda.
Giyohvandlik vositalari kriminalistik ekspertizasida giyohvandlik vositalarining izlarini aniqlash maqsadida tekshiruvga keladigan obyektlarni o‘rganishning dastlabki bosqichi – bu vizual tekshirish, shuningdek optik mikroskopiya usullari yordamida tekshirish va agar alohida zarralar topilsa, ularni alohida ajratib, faol komponentlarni ekstratsiyalashdan iboratdir.
Mikroskopik tadqiqot – mikroskopik usullar ekspertiza amaliyotida muhim rol o‘ynaydi. Mikroskopik tadqiqot taqdim qilingan namunalarning umumiy bir manbaaga taalluqliligini botanik xususiyatlariga qarab bir tur va bir guruhga mansub bo‘lgan belgilarini aniqlash, shuningdek namunalar avval bir butun qismni tashkil qilganligini xal qilishda ko‘proq qo‘llaniladi.
Tekshirilayotgan namunalarni sarf qilmasdan, immersion suyuqlik yordamida ham tekshirish mumkin. Erituvchi suyuqligining tabiati asosan tekshirilayotgan namunaning fizik xususiyatlari bilan belgilanadi, ya’ni tekshirilayotgan namuna erituvchida erimasligi kerak. Agar boshqacha ko‘rsatilmagan bo‘lsa, glitserin giyohvandlik vositalari, psixotrop va yordamchi moddalarni o‘rganishda immersion suyuqlik sifatida ishlatiladi. Tekshirilayotgan kukun zarralari bir tekislikda bo‘lishi, alohida zarralar ko‘rinadigan qilib taqsimlanishi va zarrachalar bir-biriga yopishib turmasligi kerak. Bundan tashqari mikroskopga namuna tayyorlanganda, tekshirilayotgan namuna o‘z xususiyatlari shu jumladan, immersion suyuqlikda tarqalganda asl zarracha hajmi va ularning o‘lchamlari taqsimoti saqlanib qolishi kerak.
Kimyoviy usullar (rang va cho‘kma hosil qiluvchi reaksiyalar) bilan sifat taxlilini o‘tkazish tekshirilayotgan namunalarni aniqlashda dastlabki tahlil usullaridan biri hisoblanadi.
Shuni yodda tutish lozimki, ijobiy yoki salbiy sifat reaksiyalarining mavjudligi o‘rganilayotgan namunalarda faqat giyohvandlik vositalarini bor yoki yo‘qligini ko‘rsatadi, ya’ni rang o‘zgarishiga turli xil qo‘shimchalar va ular bilan bog‘liq moddalarning ta’siri ham bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Giyohvandlik vositalari tadqiqotining keyingi bosqichi tekshirilayotgan namunalar tarkibidagi faol va qo‘shimcha moddalarni xromatografik va instrumental uslublar yordamida aniqlashdan iborat.
Yupqa qatlamli xromatografiya usuli o‘zining oddiyligi, qo‘llash sohasining kengligi, yetarli darajada sezgirligi tufayli hozirgi kungacha o‘z amaliy ahamiyatini yo‘qotgan emas. Aksincha, usul sud ekspertiza tahlillarda bir tomondan modda sifatini aniqlovchi uslub sifatida qo‘llanilishi ma’lum. Bu esa mazkur tahlillarda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, usul nafaqat moddalarni xromatografik ajratishi, balki ularni miqdorini ham aniqlashga imkon berishi bilan ajralib turadi.
IQ-spektrofotometriya usuli fanning turli sohalarida, jumladan sud-kimyo ekspertizasi va kimyo-toksikologik amaliyotida ham qo‘llanilib kelinmoqda. IQ spektrofotometriya giyohvandlik vositalarining tabiatini aniqlash va ularning tuzilishini o‘rganish uchun ishlatiladi. Bu tahlil usuli yordamida turli agregat holatida bo‘lgan (gaz, suyuqlik, qattiq) organik moddalarni aniqlash imkoniyati mavjud. IQ- spektrofotometriyada moddalarni vaqt birligida molekuladagi inersiyasi aniqlanadi. Moddalar atomlari massasini bilgan holda atomlar oraliq masofalarini va ularning o‘zaro bog‘lanish burchaklarini aniqlash imkonini beradi.
IQ-spektrofotometriyadan tadqiqotga yuborilgan namunalarni, xususan, qadoqlangan dozalarning tarkibidagi giyohvand vositalarini bor yoki yo‘qligini, ularning guruhini aniqlashda dastlabki tahlil sifatida foydalanish uchun tezkor skrining tahlil qilish imkonini berishda ijobiy natija beradi.
Ekspertizaga olib kelingan moddalar noma’lum bo‘lgan holatda yoki uning standart namunalari mavjud bo‘lmagan vaqtlarda organik moddalar tahlilida qo‘llaniladigan fizik-kimyoviy usullar orasida xromato-mass-spektrometriya (XMS) usuli o‘zining yuqori sezgirligi, aniqliligi va ayniqsa, murakkab aralashmalar tarkibidagi juda kam miqdordagi tekshiriluvchi moddalarni aniqlashga imkon berishi bilan ajralib turadi.
Ushbu usul ikkita alohida mustaqil bo‘lgan – xromatografiya va mass-spektrometriya usullarining kombinatsiyasiga asoslangan. Xromatograf yordamida aralashma tarkibiy qismlarga ajratiladi, mass-spektrometr yordamida moddaning tuzilishini aniqlashda, shuningdek miqdoriy tahlillar amalga oshiriladi. Xromato- mass-spektrometriyaning 2 ta turi mavjud bo‘lib, ular mass-spektrometriyaning gaz-suyuq xromatografiya (GSX) yoki yuqori samarali suyuqlik xromatografiya (YuSSX-MS) bilan kombinatsiyasi mavjud.
Xromato-mass spektrometriya usulining sezgirligi (odatda 10-6-10-9g) va mass-spektrometr detektorining sezgirligi bilan aniqlanadi. Keyinchalik sezgir (10-12-10-15 g) – bu xromato-massning bir turi spektrometriya – ommaviy fragmentografiya, uni selektiv ion yoki ko‘p ionli aniqlash deb ham atashadi, bu xromatogrammalar umumiy ion oqimi bilan emas, balki ma’lum bir moddaga xos bo‘lgan ionlar bilan qayd etilishidan iborat. Ushbu turdagi xromato-mass-spektrometriya murakkab massada ma’lum massa spektri bo‘lgan moddani izlash, aniqlash va miqdoriy tahlil qilish uchun, masalan, katta miqdordagi biologik suyuqlikdagi moddalar izlarini miqdoriy aniqlashda (turli xil tashuvchi obyektlarda psixotrop yoki giyohvand vositalarining izlarini aniqlashda) ishlatiladi.
Mass-spektrometrik detektorli yuqori samarali suyuqlik xromatografiya – YuSSX-MS (LC/MS) usuli- tekshirilayotgan namunani tadqiqotga qisqa vaqt ichida tayyorlanishi, reaktivlarning bug‘lanishi va hosilalarni olish bosqichiga ehtiyoj bo‘lmaganligi sababli uchuvchan bo‘lmagan birikmalarni o‘rganish uchun eng maqbul usul hisoblanadi.
YuSSX va mass-spektrometriyaning to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqasi tahlil vaqtini sezilarli darajada qisqartirilishini ta’minlaydi, miqdoriy tahlil qilish va tanlangan ionlarni tanlab aniqlash imkonini beradi va dasturiy ta’minotdan foydalanish olingan ma’lumotlarni matematik ishlov berish, kutubxonada qidirish va ayrim kimyoviy moddalarni yoki noma’lum aralashmalardagi tarkibiy qismlarni aniqlashga imkon beradi.
Sud kimyo laboratoriyalarida qo‘llaniladigan dastlabki tadqiqot usullari, ya’ni giyohvandlik vositalarini aniqlashda alkaloidlarga xos umumiy reaktivlardan foydalangan xolda kimyoviy sifat reaksiyalari, yupqa qatlamli xromatografiya, optik mikroskoplardan foydalanish, ushbu giyohvandlik vositalarini aniqlash uchun ehtimoliy xulosa chiqarish uchun ishlatilishi mumkin.
Dastlabki tahlil sifatida IQ-spektrofotometriyadan foydalanish tadqiqot uchun yuborilgan obyektlarni, ayniqsa, ko‘p miqdordagi qadoqlangan dozalarning tarkibidagi giyohvandlik vositalarining bor yoki yo‘qligini aniqlash uchun skrining tahlil qilib, ijobiy natijaga erishilsa, ularning guruhini aniqlash imkonini beradi.
Biroq, bugungi kunda mass-spektrometrik detektorli gaz xromatografiyasi va yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi turli xil namunalardagi giyohvandlik vositalarini identifikatsiya qilishda tasdiqlovchi va eng ko‘p talab qilinadigan usullaridan biri hisoblanadi.
Xalilova Nilufar Shuxratillaevna
Sud-ekspertlik ilmiy-tadqiqot instituti
bo‘lim boshlig‘i,
farmasevtika fanlari nomzodi