O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan barcha isloxotlar mamlakatning chinakam rivoji, aholi turmush darajasining yuksalib borishi, aholining mulkka ega bo‘lishi, davlat boshqaruvida fuqarolarning faolligi, aholi huquqiy ongi va madaniyatining yuksalishi, davlat organlarining samarali faoliyati hamda bevosita ularning faoliyatida jamoatchilik nazorati kabi ko‘plab ijobiy ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmoqda.
Zero, fan-texnika yutuqlarini huquqni muxofaza qilish organlari va sud faoliyatiga keng tadbiq etish ishlarining yuritish sifatini oshiradi, jinoyat ishiga oid dalillarni o‘z vaqtida qo‘lga kiritish, jinoyat sodir etgan shaxslarni tezda aniqlash va fosh etish orqali jinoyat protsessi vazifalarini samarali bajarilishini ta’minlaydi.
Shu ma’noda, ekspertiza bugungi kunda surishtiruv, dastlabki tergov va sud jarayonida yetakchi o‘rinlardan birini egallab kelmoqda.
Huquqni muxofaza qiluvchi organlar va sudlar oldida turgan vazifalarni xal qilishda fan, texnika va xunar soxasidagi maxsus bilimlarni talab qiladigan masalalarni hal qilishda sud ekspertizasi muhim rol o‘ynaydi.
Sud ekspertizasini o‘tkazish O‘zbekiston Respublikasi JPK, FPK, IPK va O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 01.06.2010 yilda tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasi “Sud ekspertizasi to‘g‘risida”gi Qonunga va Vazirlar Mahkamasining 2023-yil 21-fevraldagi “Sud ekspertizasi tadqiqotlarini o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi namunaviy nizomni tasdiqlash haqida”gi 73-son qarori qabul qilindi. Qaror asosida 2023-yil 10-aprelda Adliya vazirining “O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud yekspertizasi markazida sud ekspertizasi tadqiqotlarini o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 72-um-sonli buyrug‘i bilan Nizomga asosan o‘tkaziladi.
Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti talablari hayotga chuqur kirib borishi bilan yo‘l transport xodisalari bo‘yicha transport vositalarini boholash tadqiqotlari katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda.
Bunday tadqiqotlardan:
– Transport vositasiga yetkazilgan moddiy zarar miqdorini aniqlash.
– Transport vositasining bugungi kundagi bozor qiymatini aniqlash.
– Transport vositasini qoldiq qiymatini aniqlash.
– Transport vositasining ehtiyot qismlari (agregatlari) qiymatini aniqlash.
Transport vositasiga yetkazilgan moddiy zarar miqdorini aniqlash bo‘yicha ekspertizalar odatda yo‘l transport hodisasiga uchragan avtomashinalarga yetkazilgan moddiy zararni aniqlash uchun tergov-surishtiruv xodimi, yo‘l harakati xavfsizlik xizmati nozirlari tomonidan chiqarilgan sud transportni baholash ekspertizasi tayinlash haqidagi qaroriga asosan, hamda sudyaning qarori yoki sud tomonidan chiqarigan ajrimga ko‘ra o‘tkaziladi. Ayrim xolatlarda esa yuridik va jismoniy shaxslarning murojaatlariga ko‘ra mutaxassis fikri berish tariqasida o‘tkaziladi.
Bugungi kunda yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan kelib tushayotgan murojaatlarda: transport vositasi yo‘l transport xodisasiga uchraganligi, baxtsiz xodisa oqibatida ya’ni yong‘in, suv toshqinlari, kuchli shamol ta’sirida hamda o‘zga shahslar tomonidan transport vositasiga qasddan yetkazilgan moddiy zararlarning miqdorini aniqlash va aniqlangan summalarni sug‘urta kompaniyalari orqali to‘lov undirish maqsadida amalga oshirilmoqda. Bunda esa sud transportni baholash ekspertizasining xulosalari alohida ahamiyatga ega.
Mazkur holatda avtomobillarga yetkazilgan moddiy zarar miqdorini aniqlash uchun ikki uslub–transport vositasining hodisaga qadar bahosini aniqlash taqqoslash uslubida, transport vositasini ta’mirlab qayta tiklashga sarflanadigan butlovchi qismlar va materiallar bahosi sarf-xarajatlar bo‘yicha yondashuv uslubida amalga oshiriladi.
Moddiy zararni aniqlashda transport vositasining eskirish foizi hisobga olinib, eskirish foiziga mos narxi tiklash qiymatidan olib tashlanadi.
Transport vositasini ta’mirlab tiklash uchun ketadigan sarf-xarajatlari qiymatini aniqlash;
Transport vositalarini ta’mirlab tiklash uchun ketadigan sarf-xarajatlari qiymatini aniqlashda yo‘l transport xodisasiga uchragan avtomobilni texnik soz xolatini ta’mirlab tiklash uchun ketadigan barcha sarf-xarajatlari summasi aniqlanadi.
Transport vositasini qoldiq qiymatini (narxi) aniqlash;
Taqdim etilgan transport vositasini ko‘zdan kechirish vaqtidagi aniqlangan texnik xolatiga ko‘ra obyektning shu rusumdagi texnik soz xoldagi transport vositasining o‘rtacha bozor baxosidagi qiymatiga nisbatan o‘rtacha bozor baxosi aniqlandi.
Mazkur holatda transport vositasini qoldiq qiymatini aniqlash uchun asosan taqqoslash uslubida, ayrim xolatlarda taqqoslash uslubiga qo‘shimcha sarf-xarajatlar bo‘yicha yondashuv uslubida amalga oshiriladi.
Transport vositasini qoldiq qiymatini (narxi) aniqlashda esa, yo‘l transport xodisasiga uchragan transport vositasini kelgusida foydalanishga yaroqli bo‘lgan mavjud qoldiq qiymati aniqlanadi.
Transport vositalarini baxolash tadqiqotlari obyekti bo‘lib quyidagilar xisoblanadi:
– Murakkab buyum sifatida baholanadigan barcha rusumdagi avtomoto transport vositalari, ularning agregatlari, birikmalari, extiyot qismlari va x.k;
Transport vositalarini baholash tadqiqotlari predmeti bo‘lib transport vositasining rusumi, modeli, avtomoto transport vositalari va uskunalarning turi, ularning ishlab chiqarilgan vaqti, transport vositalari va uskunalarning yurgan masofalari yoki ishlagan vaqti va ularning umumiy texnik xolati;
Transport vositalarini baholash tadqiqotlari o‘tkazuvchi ekspert yoki mutaxassisning vakolatiga quyidagilar kiradi va qo‘yiladigan savollar shulardan kelib chiqadi:
– Avtomoto transport vositalari va uskunalarning identifikatsiyasi, agar buning uchun boshqa turdagi ekspertiza o‘tkazilishi talab etilmasa ;
– Transport vositalari va uskunalar turini, rusumini, modelini, ishlab chiqarilgan vaqtini va texnik ko‘rsatgichlarini texnik pasport yoki boshqa hujjatlarda ko‘rsatilgan ma’lumotlarga to‘g‘ri kelishini tekshirish, agar buning uchun boshqa turdagi ekspertiza o‘tkazilishi talab etilmasa;
– Transport vositalarini texnik xolati va shikastlar mavjudligi haqidagi ma’lumotlarni tekshirish, agar buning uchun boshqa turdagi ekspertiza o‘tkazilishi talab etilmasa;
– Transport vositalari shikastlanish xarakterini va ularni bartaraf etish usullari;
– Ta’mirlash ishlari narxini aniqlash;
– Extiyot qismlar narxini aniqlash;
– Avtomoto transport vositasi narxini aniqlash;
– Yo‘qotilgan tovar qiymati miqdorini aniqlash;
– Avtomoto transport vositasining ishlab chiqarish va ta’mirlash sifatini aniqlash;
– Transport vositasini ta’mirlash bo‘yicha sarf-xarajatlar hisobotini amaldagi me’yoriy hujjatlarga mos kelishligini tekshirish.
“Sud ekspertizasi to‘g‘risida”gi qonunining 16-moddasiga asosan, sud ekspertizasi natijalarini sud ekspertizasini tayinlagan organdan (shaxsdan) tashqari biron bir shaxsga xabar qilishga haqli emas.
Yuqorida keltirilgan barcha xolatlar bo‘yicha ekspertiza tayinlash va undan xulosa olish bilan bog‘liq jarayonlarda kelib chiqadigan savollar yuzasidan o‘quv-amaliy seminar qatnashchilariga biror-bir savollar bo‘lsa, sud eksperti tomonidan tegishli maslahatlar va fikrlar olishingiz mumkin.
X.Sulaymonova nomidagi RSEM
Surxondaryo viloyati bo‘limi eksperti
2-darajali yurist A.N.To‘rayev