Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida sud ekspertizasi muhim huquq instituti hisoblanadi. Buning sababi, ekspert tadqiqotlari natijasida olingan natijalar, shuningdek, ekspertning o’z ko’rsatuvlari sud jarayonida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Shu munosabat bilan dunyo mamlakatlari bu boradagi xalqaro hamkorlikni rivojlantirishdan manfaatdor. Biroq, bu butun dunyo bo’ylab sud ekspertlarini tayyorlash uchun ishlatilishi mumkin bo’lgan yagona talablarni yaratishni taqozo etadi.
Sud ekspertizasi sohasida ekspert ishining mustaqilligi, xolisligi va professionalligini ta’minlash maqsadida o‘rnatilgan quyidagi xalqaro sifat standartlari mavjud:
- INTERPOL standartlari: Ushbu standartlar kriminalistikaga yo’naltirilgan va laboratoriya ko’rsatmalarini o’z ichiga oladi, ya’ni tadqiqot, mutaxassislar tayyorlas, sifat va axloqiy standartlarni o’rnatish.
- ISO (Xalqaro standartlashtirish tashkiloti) standartlari: ISO 17020 va ISO 17025 standartlari sud ekspertizasi tashkilotlarini akkreditatsiya qilishni tartibga soladi hamda zarur tartib va ishlash talablarini belgilaydi.
- ECE standartlari (Yevropa Kengashining Ijtimoiy-Iqtisodiy Kengashi): ECE standartlari sud ekspertizasiga taalluqlidir va sud ekspertizasi ishining turli jihatlarini, jumladan, dalillarni baholash va natijalarni taqdim etishni qamrab oladi.
- Xalqaro sud ekspertizasi assotsiatsiyasining sud ekspertizasi amaliyoti kodeksi: Ushbu amaliyot kodeksi sud ekspertizasi va sud ekspertizasining boshqa turlarini o‘tkazish standartlarini, shu jumladan ekspertlarning kasbiy malakasi va axloqiy xulq-atvoriga qo‘yiladigan talablarni belgilaydi.
- Huquq orqali demokratiya uchun Yevropa komissiyasi (Venetsiya komissiyasi): Venetsiya komissiyasi sud ekspertizasining adolatliligi va mustaqilligi bilan bog’liq standartlar va tavsiyalarni ishlab chiqadi.
- Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro Savdo Huquqi Komissiyasi (UNCITRAL): UNCITRAL xalqaro tijorat arbitrajida sud ekspertizasi sohasida tavsiyalar beradi. Bundan tashqari, ko‘pgina davlatlar va xalqaro tashkilotlarning sud ekspertizasi sohasida o‘z milliy standartlari va yo‘riqnomalari mavjud.
- Mahalliy me’yoriy hujjatlar va yo’riqnomalar: Har bir mamlakatda ekspertlarni akkreditatsiya qilish tartiblari, malaka talablari va ekspertiza natijalarini hujjatlashtirish kabi sud ekspertizasi sifatini tartibga soluvchi o’z milliy standartlari va qoidalari bo’lishi mumkin. Sud-huquq sohasida xalqaro sifat standartlari mavjudligini alohida ta’kidlash lozim
imtihonlar – bu mutaxassislar o’z ishlarida amal qilishi kerak bo’lgan ko’rsatmalar va ko’rsatmalar. Muayyan qoidalar va talablar ekspert ishlayotgan mamlakat va yurisdiksiyaga qarab farq qilishi mumkin.
Ushbu standartlarning maqsadi ekspertiza sifatini kafolatlash, ekspertlarni akkreditatsiya qilish va baholash tartiblarini belgilash, shuningdek ekspertlarning etikasi va mustaqilligi masalalarini tartibga solishdan iborat.
Bundan tashqari, maxsus tashkilotlar mavjud:
– Xalqaro jinoyat sudi va sud ekspertizalarini o’tkazishda sudlarni qo’llab-quvvatlovchi ekspertlar va maslahatchilarni o’z ichiga oladi. Bu mutaxassislar yuqori kasbiy va axloqiy talablarga javob berishi kerak.
– Sobiq Yugoslaviya hududidagi mojarolar davrida sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha dalillarni olish uchun kriminalistika ekspertizalarni o‘tkazishda muhim rol o‘ynagan Sobiq Yugoslaviya bo‘yicha xalqaro tribunal (ICTY).
– 1994 yilda Ruanda genotsidi paytida sodir etilgan xalqaro jinoyatlar bilan shug’ullanadigan Ruanda bo’yicha Xalqaro tribunal (ICTR). Shu nuqtai nazardan kriminalistika ekspertizasi o‘tkazish jinoyatlar va sudlanuvchilarning aybini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, sud ekspertizasi faoliyatini olib borish bo’yicha xalqaro hamkorlik doirasida:
– butun dunyo bo’ylab ofatlar va baxtsiz hodisalar qurbonlarini aniqlash imkonini beruvchi milliy DNK ma’lumotlar bazasi yaratigan. Shunday qilib, agar Germaniya fuqarolari baxtsiz hodisada jarohat olgan bo’lsa, ular AQShda ham aniqlanishi mumkin;
– har xil turdagi texnik va kriminalistika kollektsiyalardan foydalanish imkoniyati ta’minlanadi.
So’nggi yillarda O’zbekiston Respublikasida sud ekspertizasiga qiziqish ortdi. Buning sabablari jinoiy faoliyatning oldini olishning yangi usullarining paydo bo’lishini rag’batlantiradigan axborot texnologiyalari va texnologiyalarining jadal rivojlanishidir. Biroq, jinoyatchilarning o’zlari ham “sivilizatsiya ne’matlaridan” bahramand bo’lishmoqda, shuning uchun jinoyat sodir etish usullari murakkablashadi va jinoyatlarning yangi turlari paydo bo’lmoqda.
Shuningdek, O’zbekistonda so’nggi yillarda amaliyotga maxsus bilimlardan foydalanishning yangi shakllari joriy etilganini ko’rish mumkin. Kriminalistika ekspertizalarning umumiy soni quyidagi turlarning paydo bo’lishi tufayli oshdi:
– iqtisodiy;
– kompyuter va texnik;
– ekologik;
– psixologik tekshiruvlar.
Bularning barchasi hozirgi vaqtda sud ekspertizasining xalqaro miqyosdagi roli oshganidan dalolat beradi. O‘quv va ilmiy adabiyotlarda xorijiy sud ekspertizasining hozirgi holatini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy ishlar deyarli yo‘q. Misol uchun, so’nggi bir necha yil ichida Germaniyada xalqaro aloqalarni ahamiyati haqida keng muhokamalar bo’lib o’tdi. Zamonaviy xorijiy kriminalistika nashrlarda O’zbekiston kriminologlarning nashrlari deyarli yo’q.
Biroq, jinoyatlar hamma joyda, ba’zida davlat hududidan qat’i nazar, rivojlanmoqda va huquqni muhofaza qilish organlari, shu jumladan O’zbekiston ham jinoyatchilikka qarshi kurashni kuchaytirish bilan bog’liq xalqaro integratsiya jarayonlarida faol ishtirok etmoqda. Ushbu muammoning rivojlanishi bilan mahalliy sud ekspertizasiga xalqaro sud ekspertizasi hamjamiyatiga integratsiyalashuvga mos keladigan yangi talablar qo’yiladi.
Xalqaro hamjamiyatda sud ekspertizasini rivojlantirish masalasi juda dolzarb bo’lib, asosiy tamoyillar va talablar ishlab chiqilgan. Jinoyatchlikning globallashuvini inkor etib bo‘lmaydi, bu esa zudlik bilan global sud ekspertiza “makoniga” kirish bo‘yicha harakatlarni amalga oshirishni, shuningdek, xorijiy hamkorlar bilan tajriba almashish va o‘rganishni yanada kuchaytirishni talab qiladi. Zamonaviy yondashuvni har tomonlama qayta ko’rib chiqish va fanlararo yo’nalishlar ko’lamini kengaytirish talab etiladi.
RSEMning Qashqadaryo viloyati bo`limi mudiri J.H.Umidillayev