Hujjatlar insonga butun umri davomida hamroh bo’ladi. Tug’ilganlik to’g’risidagi guvohnoma, fuqaroning pasporti, nikoh to’g’risidagi guvohnoma, kvartira oldi-sotdi shartnomasi – bu va boshqa hujjatlar muhim faktlarni tasdiqlaydi, va sud nizolarda muhim dalil bolib hisoblanadi.
Ammo agar sud jarayonida hujjatning haqiqiyligiga shubha tug‘ilsa va uni yaratish vaqtini belgilash zarur bo’lsa-chi?
Uning qalbaki emasligini yoki tuzilgan sanaga mos kelishini kim va qanday tekshirishi mumkin?
Kimyo, fizika va expertiza sohasida maxsus bilimlarga ega bo’lgan shaxsgina hujjatlardagi soxtalikni hamda uning bajarilgan vaqtini aniqlay oladi. Expert ilmiy ma’lumotlarga, tasdiqlangan uslubiyotlarga tayanadi va maxsus texnikalardandan foydalanadi (masalan, gazli xromatograf, trinokulyar stereoskopik mikroskop va boshqalar).
Hujjatlarda uchraydigan qalbakilashtirish holarlari:
– sharikli ruchkalar pastasi, gel va rolikli ruchkalar siyohida bajarilgan imzolar va yo‘zuvlarda;
– shtamp siyohlari bilan tayyorlangan muhr va shtamp akslarida;
– inkjet bosib chiqarish uchun siyoh yordamida printerda tayyorlangan matn va uning qismlari;
– bosma va qo’lda yozilgan tasvirlar;
– blanklar va qog’ozlarni qalbakilashtirish holarlari.
Tasdiqlangan usullarga asoslanib, expert hujjatda ko’rsatilgan sananing haqiqiy sanaga mos kelishini aniqlashi mumkin, ya’ni mutlaq yaratilish vaqtini belgilashi mumkin. Shuningdek, u hujjatning qaysi qismi ilgari paydo bo’lganligini aniqlashi mumkin (masalan, matn birinchi bo’lib tayyorlangan yoki muhr yoki imzo qo’yilgan, ya’ni u nisbiy ketma-ketlikni belgilaydi.
Hujjatning bajarilishi mutlaq vaqtini aniqlash uchun ekspert quyidagilarni o’rganishni rejalashtiradi:
– ruchka pastasidagi erituvchi tarkibi;
– shtrixlarning morfologiyasi va konfiguratsiyasi, ulardagi rang beruvchi moddaning rangi va intensivligi, ushbu moddaning tarkibi;
– hujjatga emiruvchi ta’sir ko’rsatish belgilari;
– hujjat mazmuniga kiritilgan o’zgarishlar belgilari (qo’shimcha yozuvlar yoki qo’shimcha chop etish).
Tadqiqot natijalariga ko’ra, ekspert hujjatni yaratish vaqti haqida xulosa chiqaradi.
Biroq, birinchi navbatda, ekspert quyidagilarga ishonch hosil qilishi kerak:
– ish materiallarida vaqt oralig’ini belgilash uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar mavjudligiga;
– ekspertiza tayinlash to’g’risidagi sud ajrimida hujjatning chizmalaridan qirqib olish uchun ruxsatnoma mavjudligi;
– u nusxasi emas, balki asl nusxasi bilan ta’minlanganligi;
– unga taqdim etilgan materiallar etarli va ular ekspertiza o’tkazish uchun yaroqliligi.
Qaysi hollarda hujjatlar tekshirish uchun yaroqsiz ekanligini ko’rib chiqaylik:
– hujjatlar noto’g’ri saqlangan. To’g’ri saqlash nimani anglatadi? Bu ularning to’g’ridan-to’g’ri yorug’lik ta’siri o‘stida saqlanmaganligi, havo harorati 250C dan oshmagan, namlik esa 30-60% bo’lgan.
– hujjatlar ikki yildan ortiq davrda bajarilgan bo’lsa. Ushbu cheklash ruchka siyohidagi “uchuvchi moddalar” ning vaqt o’tishi bilan bug’lanishi bilan bog’liq va shuning uchun expert tadqiqotni o’tkaza olmaydi. Shunday qilib, sharikli ruchkaning pastasidan foydalanib, qog‘ozga tushirilgan yozuv uch yildan ortiq vaqt o’tmagan bo’lsa, u hujjatning yoshini aniqlay oladi. Agar hujjatni tayyorlashda suvda eruvchan siyoh ishlatilgan bo’lsa – muddat qisqaroq boladi.
– hujjatlar agressiv harorat ta’siriga duchor bo’lgan. Qarish effektiga erishish uchun jinoyatchilar ba’zan hujjatni dazmollaydi yoki radiatorda quritadi.
– hujjat yomon holatda. Sabablari har-xil – qasddan zarar etkazishdan saqlash qoidalariga rioya qilmaslikgacha. Bunday holda hujjatlardagi dastlabki xususiyatlar yo’qoladi. Kir, mog’or, yozuvning xiralashishi va boshqalar ekspertiza o’tkazishni imkonsiz qiladi.
Agar siz hujjatning haqiqiyligini tekshirishingiz kerak bo’lsa, nima qilish kerak, lekin uning bajarilganligiga ikki yildan ortiq vaqt o‘tgan bo’lsa yoki ular uni sun’iy ravishda eskirishga harakat qilishganini ko’rsangiz? Hujjatning sun’iy ravishda eskirishi – hujjatning haqiqiy yoshini “olib tashlash” va uni eskirganidan kattaroq qilish maqsadida amalga oshiriladi. Hujjatlarning sun’iy qarishi hujjatning bajarilish sanasini belgilash uchun ekspertiza o’tkazishni sezilarli darajada qiyinlashtiradi. Shu bilan birga, ekspertiza davomida hujjatdagi turli xil begona ta’sirlarning izlari osongina aniqlanadi. Qasddan emiruvchi ta’sir ko’rsatish fakti (yorug’lik, termal, kimyoviy) hujjatni ishlab chiqarishning jinoiy xususiyatini ko’rsatadi. Ushbu fakt, tekshiruv o’tkazish maqsadga muvofiqmi yoki yo’qligini ko’rib chiqishga arziydi.
Muhim nuqta. Agar sud texnik ekspertizasi paytida hujjat sun’iy ravishda eskirganligi aniqlansa va shu sababli uni ishlab chiqarilgan sanani aniqlashning iloji bo’lmasa, sud uchun bu hujjatning haqiqiyligiga shubha qilish uchun asos bo’la oladi.
Hujjatlar kriminalistik ekspertizasi laboratoriyasi eksperti
Aslanova.D.H