Транспорт трасологияси – бу йўл-транспорт ҳодисаси ва унинг иштирокчилари тўғрисидаги маълумотларни акс эттириш қонуниятларини, транспорт воситаларининг изларини ва транспорт воситаларидаги изларни аниқлаш усулларини, шунингдек, уларни олиш, аниқлаш ва тадқиқот қилиш усулларини ўрганадиган трасологиянинг бўлимидир.
Транспорт воситаларидаги илашиш белгилари йўл-транспорт ҳодисаси ҳолатлари тўғрисида муҳим маълумот манбаи бўлиб, ундан нафақат автомобилнинг бошқа транспорт воситаси ёки бошқа тўсиқ билан бевосита ўзаро таъсири жараёнини, балки йўл-транспорт ҳодисаси механизмини тиклаш учун ҳам фойдаланиш мумкин.
Мутахассис траcологнинг вазифаси – барча изларни аниқлаш, транспорт воситасини тўлиқ, изчил текшириш ва зарурат туғилганда, кейинчалик йўл-транспорт ҳодисаси механизмини аниқлаш учун уларни қайта қуришдан ҳам иборат.
Автотранспорт воситаларидаги изларни ўрганиш натижалари кўплаб мунозарали масалаларни ҳал қилиш имконини беради. Шундай қилиб, масалан, бир йўналишда ҳаракатланаётган иккита транспорт воситаси ўртасидаги алоқа изларини ўрганаётганда, уларнинг қайси бири юқори тезликка эга бўлганлигини, шунингдек, тўқнашув вақтида ушбу транспорт воситалари орасидаги бурчакни аниқлаш учун шикастланишдан фойдаланиш мумкин.
Из қолдирилиши бўйича 3 турдаги обектлар мавжуд.
Белгилари изда акс эттирилган обект (автомобил, тўсиқ ва бошқалар) из ҳосил қилувчи дейилади; изнинг ташувчиси бўлган обект изни идрок этувчи нарсадир. Изнинг ўзаро таъсири жараёнида унда иштирок этувчи иккала обект кўпинча ўзгаришларга учрайди ва изларнинг ташувчисига айланади. Шунинг учун из ҳосил қилиш обектлари ҳар бир изга нисбатан идрок этувчи ва шакллантирувчига бўлинади.
Из жойлашган обект изни идрок этувчи обект, изда кўрсатилган бошқа обект эса из ҳосил қилувчи обектдир. Ва ниҳоят, учинчи обект – из моддаси. Бу нимадан иборат. У идрок этувчи обектнинг моддаси (ҳажмли изи), ҳосил қилувчи обектнинг моддаси (тўсиқда транспорт воситасидан қолдирилган бўёқ қатлами), бу моддалар аралашмаси ва улардан бирининг юзасига тасодифан тушган моддадан (чанг) иборат бўлиши мумкин. ). Из субстанциясининг хоссалари издаги хусусиятларнинг адекватлиги ва намоён бўлиш имкониятини белгилайди.
Из обектларининг ўзаро таъсири воқеа ҳодисаси билан боғлиқ бўлган бир обектнинг бошқасига (бошқаларига) тасир қилиш жараёни деб ҳисобланади, бунинг натижасида ўзаро таъсирда иштирок этувчи обектларнинг хусусиятларини акс эттирувчи излар ҳосил бўлади.
Яратувчи ва идрок этувчи жисмларнинг ўзаро таъсири жараёнида из пайдо бўлишига олиб келадиган бевосита алоқаси из контакти дейилади. Тегувчи юзалар контакт жойлари деб аталади. Бир ўриндаги из алоқаси чизиқ бўйлаб ёки текислик бўйлаб жойлашган кўплаб нуқталарнинг алоқасидан иборатдир. Обектнинг бошқа обектлар билан ўзаро тасир қилиш, улардаги хусусиятларини кўрсатиш ёки ушбу обектларнинг хусусиятларини идрок этиш қобилияти, барқарор фазовий чегараларга эга бўлган барча жисмларга хос. Бироқ, бу хусусиятлар турли йўллар билан намоён бўлади, чунки улар обектнинг қаттиқлигига, унинг эластиклик ёки деформатсияланиш қобилиятига, сирт релйефининг тузилишига ва вақт бўйича барқарорлик даражасига боғлиқ.
Автотранспорт воситаси сирт топографиясининг умумий шакли, деталларини нормал ҳолатда ва изни идрок этувчи обектлар билан ўзаро тасир қилиш жараёнида нисбатан ўзгармаган ҳолда сақлаш қобилиятига эга.
Из ҳосил қилувчи обект, изни идрок этувчи обект ва из моддасини изнинг ўзаро тасири тизимининг иккита компоненти сифатида кўриб чиқиш керак. Из – изни идрок этувчи обектнинг (из ташувчининг) тасирга реакцияси натижасидир. Из ҳосил қилиш механизми, из ҳосил қилувчи обектнинг тасир механизмини ҳам, изни идрок этувчининг реакция механизмини ҳам, керак бўлса, изнинг субстантциясини ҳам ўз ичига олади. Бундай таҳлилнинг гносеологик асосини, акс эттириш ҳақидаги диалектик таълимот ташкил этади. Бу ҳар қандай нарсанинг бошқа нарса билан ўзаро тасири натижасида ўзгариши ва тасир изларини сақлаб қолиш қобилиятидан келиб чиқади. Из шаклланишининг гносеологик таҳлили, изда акс эттирилган белгилар ва из ҳосил қилувчи обектнинг хусусиятлари ўртасидаги таркибий ўхшашлик элементини ажратиб кўрсатиш имконини беради. Транспорт-траcологиянинг вазифаларидан бири – из ҳосил қилувчи обект ва унинг изни идрок этувчи обект билан ўзаро тасири натижаларига асосланган ўзаро тасир механизми ҳақида малумот олишдан иборат. Бунинг учун ахборотни олишнинг барча усуллари қўлланилади: ўлчаш усули, математик усуллар, ҳисобга олиш усуллари ва хусусиятларнинг бузилишини бартараф этиш ва бошқалар. Транспорт трасологияси катта гуруҳларга ажратилган, хилма-хиллик нуқтаи назаридан жуда чекланган из ҳосил қилувчи обектларнинг излари билан шуғулланади. Траcологик таснифдаги дастлабки асосий хусусиятлар из ҳосил қилувчи обектлар(ғилдирак, блокфара, зарбқайтаргич ва бошқалар)нинг ташқи тузилишининг хусусиятлари билан белгиланади. Бу хусусиятлар уларнинг умумий шакли ва катталиги, шунингдек, юзаларнинг макро ва микро тузилиши билан намоён бўлади.
Транспорт трасологиясида бирламчи изларни аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Бунда, ўзлари ёки турли хил тўсиқларга эга бўлган транспорт воситаси ўртасидаги биринчи, дастлабки алоқа жараёнида пайдо бўлган ва изларнинг ўзаро тасирига кирган обектларнинг кейинги силжиши ва деформацияси жараёнида пайдо бўлган кейинги алоқаларни (ушбу излар шаклининг ўзига хос хусусиятлари ва транспорт воситаларидаги шикастланиш зоналарининг жойлашиши билан ажралиб туриши белгилари асосида) фарқлаш лозим бўлади.
РСЭМ Сирдарё вилоят бўлими
етакчи эксперти: Б.Б.Ахмедов