Agar yo‘l-transport hodisasining kelib chiqishini aniqlashda nizolar kelib chiqsa;
Agar siz yo‘l-transport hodisasida ayblansangiz;
Agar yo‘l-transport hodisasini sodir etgan haydovchi voqea joyidan ketib qolsa, va x.k..
Bugungi kunda transportizshunoslik ekspertizasi xulosasiga zarur bo‘lgan eng keng tarqalgan holat, bu surushtiruv va tergov organi hisoblanadi, chunki ushbu yo‘l-transport hodisasi natijasida voqea joyida beriladigan ko‘p savollarga yechim aynan transport izshunoslik ekspertizasi orqali olinadi.
Avvalo Trasologiya o‘zi nima?
Trasologik ekspertiza sud ekspertizasining yeng keng tarqalgan turlaridan biridir. Sud ekspertizasi jinoiy va fuqarolik protsesslarida sud ekspertizalarining ajralmas qismi bo‘lib, vakolatli shaxslarning kriminologiya va tabiiy fanlar yutuqlari, protsessual normalar asosida maxsus bilimlar yordamida faktik ma’lumotlarni o‘rnatishga qaratilgan tadqiqot faoliyati. dastlabki sud ishlarini qiziqtirgan masalalarni ishonchli hal etish tamoyillari va shartlarini belgilaydi. Tergov organlari va sud trasologik tekshiruv ularda aks ettirilgan ob’ektlarning tashqi tuzilishini aniqlash uchun izlarni o‘rganish bilan tavsiflanadi. Amaliy faoliyat turi sifatida trasologik ekspertiza predmeti ekspertga berilgan savollarga javob berish va mavjud ekspertiza ob’ektlaridan aniqlanishi kerak bo‘lgan haqiqiy ma’lumotlardir.
Transport trasologiyasiyo‘l-transport hodisasi va uning ishtirokchilari haqidagi ma’lumotlarni izlarda aks ettirish naqshlarini, transport vositalarining izlari va transport vositalaridagi izlarni aniqlash usullarini, shuningdek, ularni olish, tuzatish va tekshirish usullarini o‘rganadigan trasologiyaning kichik bo‘limi. ularda ko‘rsatilgan ma’lumotlar.
Ushbu ekspertiza quyidagi masalalarni hal etadi:
– transport vositalaridagi jaroxatlarning hosil bo‘lish mexanizmini aniqlash;
– to‘qnashuv vaqtida transport vositalari bir-biriga nisbatan qanday holatda bo‘lganini aniqlash;
– to‘knashuv vaqtida transport vositalariniig bo‘ylama o‘qlari o‘zaro (bir-biriga nisbatan) qanday burchak ostida bo‘lganini aniqlash;
– transport vositalari dastlab va keyinchalik qaysi qismlari bilan to‘qnashganini belgilash;
– voqea joyidagi izlarga ko‘ra hodisa qanday tarzda boshlanini aniqlash;
– to‘qnashuv joyi yo‘l qatnov qismining qaerida bo‘lganini aniqlash;
– to‘qnashuv yo‘l qatnov qismining qaysi tomonida sodir bo‘lganini aniqlash;
– to‘qnashuv vaqtida transport vositalari yo‘l o‘qiga nisbatan qanday burchak ostida bo‘lganini aniqlash;
– to‘qnashuvgacha, to‘qnashuv vaqtida va undan keyin transport vositalarining harakat yo‘nalishlari qanday bo‘lganini aniqlash;
– to‘qnashuv vaqtida transport vositalari harakatda bo‘lgani yoki ularning bittasi to‘xtab turganini bo‘lganini aniqlash.
Avtotransport vositalarining aloqa izlari yo‘l-transport hodisasi holatlari to‘g‘risida muhim ma’lumot manbai bo‘lib, unga ko‘ra nafaqat avtomobilning boshqa transport vositasi yoki boshqa to‘siq bilan bevosita o‘zaro ta’siri jarayonini, balki mexanizmini ham tiklash mumkin.
Sudga oid transport izshunos ekspertning vazifasi barcha izlarni aniqlash va tuzatish uchun transport vositasini to‘liq, izchil tekshirish va agar kerak bo‘lsa, ularni yo‘l-transport hodisasi mexanizmini keyinchalik o‘rnatish uchun rekonstruksiya qilishdir.
Avtotransport vositalaridagi izlarni o‘rganish natijalari keng ko‘lamli munozarali masalalarni hal qilishga imkon beradi. Masalan, bir xil yo‘nalishda harakatlanadigan ikkita transport vositasi o‘rtasidagi juft izlarini o‘rganayotganda, ularning qaysi biri yuqori tezlikka yega bo‘lganligini, shuningdek, to‘qnashuv paytida ushbu mashinalar orasidagi burchakni aniqlash mumkin.
Transport trasologiyasining vazifalaridan biri transportvositalari va ularning qismlarini aniqlash texnikasi va vositalarini ishlab chiqishdir, ularning identifikatsiyasi jinoyatlarni tergov qilishda daliliy fakt hisoblanadi. Biroq, asosiy vazifayo‘l-transport hodisasi mexanizmi bilan bog‘liq diagnostika masalalarini hal qilish metodologiyasini ishlab chiqish.
Bu diagnostika vazifalarini hal qilishda (avtomobilning harakat yo‘nalishini, transport vositalarining to‘qnashuv joyi va burchagini aniqlash, ularning to‘qnashuv vaqtida o‘zaro joylashishi va boshqalar) transport trasologiyasining o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi, unda izlarning tasnifi, ularni aniqlash, aniqlash va baholash usullari, transport vositalarining, xususan, birinchi navbatda, transport trasologiyasining asosiy ob’ekti bo‘lgan avtomobillar va motosikllarning funksional xususiyatlarini bilish bilan bog‘liq sud bilimlari. Avtotransport vositalarining ishlashining funksional xususiyatlari va xususiyatlari izlarning o‘zaro ta’sir mexanizmini aniqlaydi, bu faqat yo‘l-transport hodisasi dinamikasini bilish bilan bog‘liq holda ma’lum bo‘lishi mumkin.
Trasologik ob’ektlarning o‘zaro ta’siri voqea hodisasi bilan bog‘liq bo‘lgan bir ob’ektning boshqasiga (boshqalarga) ta’sir qilish jarayoni deb hisoblanadi, buning natijasida o‘zaro ta’sirda ishtirok etadigan ob’ektlarning xususiyatlari va o‘zaro ta’sir mexanizmining namoyon bo‘lishini o‘z ichiga olgan izlar hosil bo‘ladi.
Transport trasologiyasi katta guruhlarga tasniflangan iz hosil qiluvchi ob’ektlarning juda cheklangan (xilma-xilligi bo‘yicha) izlari bilan shug‘ullanadi. Trasologik tasnifdagi dastlabki asosiy xususiyatlar bunday ob’ektlarning tashqi tuzilishining xususiyatlari (g‘ildirak, bamper, faralar va boshqalar.). Bu belgilar ularning umumiy shakli va o‘lchamida, shuningdek, sirtlarning makro va mikro tuzilishida aks yetadi.
Avtomobilning umumiy shakli va o‘lchamlari va uning qismlari o‘rganish uchun yeng sezilarli va qulay xususiyatlardir, ammo ular kamdan-kam hollarda va trekda to‘liq ko‘rsatilmaydi.
Avtomobilning iz hosil qiluvchi qismining yuzasi, birinchi qarashda qanchalik silliq va silliq ko‘rinmasin, alohida o‘simtalar va chuqurliklardan iborat. Chiqib ketgan elementlarni depressiyalardan ajratish uchun asosiy yoki asosiy tekislik tushunchasidan foydalanish kerak. Bu shakllantiruvchi ob’ekt yuzasining tekisligi hisoblanadi, uning maydoni dominant hisoblanadi. Baza maydonini aniqlab, chiqadigan deb hisoblanishi kerak bo‘lgan tafsilotlarni va chuqur deb atash kerak bo‘lgan tafsilotlarni aniqlash oson.
Transport trasologiyasida birlamchi izlarni ajratish muhimdir, ya’ni, o‘zlari yoki turli to‘siqlarga ega transport vositasi o‘rtasidagi birinchi, dastlabki aloqa paytida paydo bo‘lganlar va keyinchalik izlarning o‘zaro ta’siriga kirgan ob’ektlarning keyingi siljishi va deformatsiyasi jarayonida paydo bo‘lganlar. (Bu izlarni ularning shakli va transport vositalarida zarar zonalarini lokalizatsiya qilishning o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajratish mumkin.)
Avtotransport, yo‘l va to‘siqlardagi yo‘llar bo‘ylab harakatning nisbiy joylashuvi va yo‘nalishini aniqlash usuli odatda universaldir va ular qaysi transport vositasida qolganiga bog‘liq yemas. Tajribalar natijalarini baholashda, albatta, o‘lchovlar, o‘rganilayotgan ob’ektlarning maqsadi, voqea holatlari va izlarning shakllanishi sodir bo‘lgan vaziyat to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisobga olinadi.
Shuni ta’kidlash kerakki, transport va trasologik tekshiruvdan oldin boshqa masalalar ham ko‘tarilishi mumkin. Asosiysi, bu masalalar transport trasologiyasi bo‘yicha mutaxassisning vakolatiga kiradi!
L.O.Yuldashev – O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
huzuridagi X.Sulaymonova nomidagi Respublika
sud ekspertizasi markazi
Farg‘ona viloyat bo‘limi katta eksperti