Ёнғин ўчоғи яъни ёнғиннинг келиб чиқиш жойини аниқлаш иш материалларида мавжуд бўлган маълумотларни ўрганиш, ҳодиса жойида тадқиқот ўтказиш хамда тақдим этилган ашёвий далилларни тадқиқот қилиш асосида амалга оширилади. Жумладан, ёнғин объектининг тавсифи ва унинг термик шикастланиши, ёнғиндаги фото ва видео материаллар, инструментал натижалар материаллар, иншоотлар ва уларнинг ёқиб юборилган қолдиқларини ўрганиш, шунингдек гувоҳларнинг кўрсатмалари ва ёнғин ёнғин ўчоғини аниқлаш учун зарур бўлган маълумотларини ўз ичига олган бошқа материаллар орқали ўрганилади
Ёнғин жойини аниқлашда қуйидаги маълумотлар ишлатилади:
– термал шикастланишлар ва ёнғин ўчоғи белгиларини визуал равишда аниқлаш натижалари (ёнғин жойини текшириш баённомасида оғзаки тавсиф, фотосуратлар, видео материаллар);
– инструментал тадқиқотлар натижалари;
– ёнғин ёнғин ўчоғини аниқлашнинг ёрдамчи усулларидан фойдаланиш натижалари;
– ёнғин ўчоғининг билвосита белгилари;
– гувоҳларнинг кўрсатмалари (гувоҳлар, техник ходимлар ва бошқалар).
Ёнғин ўчоғи тўғрисида ишда келтирилган маълумотлар танлаб эмас, балки тўлиқ таҳлил қилиниши керак. Муайян оғзаки тавсифлардан фойдаланиш мумкин эмас.
Термал шикастланишлар таҳлили Б.В.Мегорскийнинг услубига кўра – ёнғин ўчоғи белгиларнинг физик моҳиятини аниқлаш, тизимлаштириш ва тушунтиришни таъминлайди. Ёнғин марказининг ва ёнишнинг тарқалиши йўналишининг белгиларининг таҳлилини ёнғин жойини кўздан кечириш баённомаси ва бошқа мавжуд материалларда қайд этилиши зарур.
Ёнғин ёнғин ўчоғини ва мумкин бўлган ёниш манбаларини фарқлаш (дифференциация) бўйича таҳлилий ишлар олиб борилиши керак. Бунинг учун иссиқлик шикастланишининг тақсимланишининг аниқланган сурати ёнғин юкламасининг ёнғин объекти бўйича тақсимланишининг сурати билан таққосланиши керак, ёнғиннинг вертикал ҳарорат тақсимоти, конвектив оқим йўналиши, табиати турли зоналарда ҳаво алмашинуви ва бошқа омиллар. Шунингдек, бинонинг (иншоотнинг) меъморий-қурилиш ечимлари, моддалар ва материалларнинг ёнғинга хавфли хусусиятлари ва пайдо бўладиган термал шикастланишлар расмига таъсир қилиши мумкин бўлган бошқа омиллар, хусусан, маълум бир ёнғинни ўчириш хусусиятлари (вақт ва йўналишлар ёнғинга қарши воситаларни етказиб бериш, ёпиқ зоналарнинг бўлиши мумкин).
Ишнинг материалларида тегишли дастлабки маълумотлар йўқлиги ёки бошқа ҳолатлар сабабли ушбу омилларни ҳисобга олишнинг иложи йўқлиги хулоса матнида қайд этилиши керак.
Тузилмалар, маҳсулотларга термик шикастланиш даражасини миқдорий баҳолаш ва тўғридан-тўғри ёнғин содир бўлган жойда яширин ёнғин ўчоғи белгиларни аниқлаш учун қуйидаги инструментал усуллардан фойдаланиш мумкин:
а) майдон:
– пенетрация усули билан ёғочни майдаланиш чуқурлигини ўлчаш;
– совуқ ва қаттиқ пўлатдан ясалган буюмларни тадқиқ қилишнинг магнит усули;
– металл конструкцияларни тадқиқ қилишнинг замонавий усули, металлга ҳароратнинг таъсирини ўрганиш;
– бетон ва темир-бетон конструкцияларни ўрганиш ультратовуш усули;
б) лаборатория:
– инфрақизил спектроскопия;
– термал таҳлил;
– рентген фазали таҳлил қилиш.
Иссиқлик эффектининг ҳисобланган ҳарорат ва вақт параметрларини аниқлаш учун дастур асосида қуйидагилар қўлланилади:
– ўтин ва тахта қириндиларининг куйган қолдиқларини электрорезистив усулда ўрганиш.
– окалинанинг таркибий қисмини таҳлил қилиш усуллари.
Окалина – бу металларни ҳавода қиздирганда кислороднинг бевосита таъсиридан ҳосил бўлган оксидларнинг аралашмаси. Одатда бу атама барча металларнинг оксидларига эмас, балки фақат темир ва мисга нисбатан қўлланилади.
Услублар ва техникалар рўйхати янги экспертлик методикаси ишлаб чиқилиши билан кенгайиши мумкин.
Юқоридаги визуал ва инструментал усуллар билан олинган натижалар ёнғин пайтида ўрганилаётган объектларнинг физик хусусиятларининг ўзгаришини акс эттиради; олов ёнғин ўчоғини аниқлаш учун улар оловда мавжуд бўлган бошқа маълумотлар билан биргаликда ишлатилади.
Ёнғин жойини аниқлашнинг ёрдамчи усуллари, хусусан, ёнғин содир бўлган жойда электр тармоқларида авария режимлари белгиларининг тақсимланишини аниқлаш, иссиқлик талаб қиладиган қурилиш иншоотларида қолдиқ ҳарорат зоналарини ўрнатишни ўз ичига олади.
Ёнғин марказининг билвосита аломатлари ёнғин олдидаги индивидуал ҳодисаларни ўз ичига олиши мумкин (масалан, қорнинг маҳаллий эриши ва маҳаллий иситишнинг бошқа белгилари); ёнғин пайтида ишлайдиган техник қурилмаларнинг ишлаш алгоритмидаги носозликлар; электр ҳимоя қилиш воситаларини фаоллаштириш; соатни тўхтатиш; телефон алоқасини бузиш; ташлаб қўйилган бирламчи ёнғинга қарши ускуналар; одамлар ва ҳайвонларнинг ўзига хос реакцияси ва бошқалар.
Гувоҳларнинг кўрсатмаларини таҳлил қилиш келтирилган тадқиқотлар тугагандан сўнг амалга оширилади. Ёнғин марказининг объектив белгилари ва тақдим этилган маълумотларни эҳтиёткорлик билан ажратиш, улардан берилган саволга жавоб бериш учун зарур бўлган маълумотларни олишни ўз ичига олади.
Гувоҳларнинг кўрсатмаларини танлаб емас (ёнғин ўчоғи ҳақидаги фаразни тасдиқловчи), балки тўлиқ таҳлил қилиш керак. Хулосада кўрсатмаларнинг қайси бири диққат марказида эканлиги ҳақидаги тахминни тасдиқлашини ва қайси бири уларга зид эканлигини ва бу аниқ қарама-қаршилик нима эканлигини кўрсатиши керак. Aгар эксперт буни ўз ваколатлари доирасида бажариши мумкин бўлса, мавжуд бўлган келишмовчиликларни тушунтириш керак.
Ишда мавжуд бўлган маълумотларга ва экспертиза натижаларига қараб ёнғин марказини бир неча сантиметргача ва бир неча километргача (ўрмон ёнғинлари) аниқлиги билан аниқлаш мумкин. Қандай бўлмасин, диққатни маълум бир ҳудуд ичида локализация қилиш хулосада асосланиши керак.
Aгар ёнғин ўчоғини аниқлашнинг иложи бўлмаса, эксперт ушбу ҳолатни асослаши ва унинг фикрига кўра ушбу муаммони ҳал қилиш учун қандай қўшимча маълумотлар кераклигини кўрсатиши керак.
Фойдаланилган адабиётлар:
- Блохин М.А. Физика рентгеновских лучей. – М.: ГИТТЛ, 2-е изд. 1957. – 518 с.
- Савельев И.В. Курс общей физики: Учебное пособие. В 3-х т. Т. 3. Квантовая оптика. Атомная физика. Физика твердого тела. Физика атомного ядра и элементарных частиц. – 2-е изд., стер. – М.: «Наука», 1968. с. 214-216.
- Рейнхольд Шлотц. Введение в рентгенфлуоресцентный анализ: Учебное руководство. – Germany: Bruker Analytical X-Ray Systems, 1999. – 44 с.
- Рентгенофазовый анализ: методические указания по дисциплине «Физико-химические методы исследования». Сост. Пименова Л.Н.. – Томск: Изд-во. Том. архит.-строит. ун-та, 2005. – 14 с.
- Обнаружение и установление природы зажигательных составов, применяемых при поджогах: Методическое пособие. Чешко И.Д., Охотников М.А., Принцева М.Ю., Андреева Е.Д., Мокряк А.Ю. – М.: ФГУ ВНИИПО МЧС России, 2011. – 85 с.
- Автоматизированный комплекс для пожарно-технических экспертов «Экспотех»/Программное средство. – СПб: СПбФ ФГУ ВНИИПО МЧС России, 2010.
- Андреева Е.Д., Чешко И.Д. Применение ИК-спектроскопии при исследовании объектов, изъятых с мест пожара: Методическое пособие. – М.: ФГУ ВНИИПО МЧС России, 2010 – 90 с.
- Применение инструментальных методов и технических средств в экспертизе пожаров: сборник методических рекомендаций / под ред. Чешко И.Д. и Соколовой А.Н.. – СПб: СПбФ ФГУ ВНИИПО МЧС России, 2008. — 279 с.
- Заключение специалиста № И/03-06. – СПб: СПбФ ФГУ ВНИИПО МЧС России, 2006.
- Чешко И.Д. Технические основы расследования пожаров: Методическое пособие. — М.: ФГУ ВНИИПО МЧС России, 2001. — 254 с.
- Интернет-ресурс: http://www.splav.kharkov.com
- Интернет-ресурс: http://www.pro-metall.ru
Ёнғин-техник экспертизаси
лабораториясининг эксперти
А.Д.Пардабоев