O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati tamoyillariga asoslangan, inson uning huquq va erkinliklarini oliy qadriyat deya e’tirof etgan, o‘zbek davlatchiligi taraqqiyotida yangi bosqichni boshlab berdi. Darhaqiqat, Konstitutsiyada fuqarolarning huquq va erkinliklari mustahkamlab qo‘yilgan hamda davlat tomonidan kafolatlangan bo‘lib, har bir fuqaroga mustaqil va o‘z manfaatlarini ko‘zlab, xulq-atvorining turi va ko‘lamini tanlash, shuningdek, unga ko‘rsatiladigan ijtimoiy imtiyozlardan foydalanish imkoni berilgan.
Har bir inson konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarga to‘liq ega va ularni inkor etib bo‘lmaydi. Davlat jinsi, irqi, millati, tili, kelib chiqishi, mulkiy mavqei, yashash joyi, dini, e’tiqodi, jamoat birlashmalariga a’zoligi va boshqa holatlardan qat’i nazar, inson va fuqaroning huquq va erkinliklari tengligini kafolatlaydi.
Inson huquqlari tushunchasi ikkita asosiy qadriyatga asoslanadi: birinchisi – inson qadr-qimmati, ikkinchisi – tenglik. Inson huquqlarini qadr-qimmat bilan yashash uchun zarur bo‘lgan asosiy meʼyorlarni belgilovchi deb tushunish mumkin va ularning universalligi, hech bo‘lmaganda, bu borada barcha odamlar teng ekanligidan kelib chiqadi. Bu yerda hech kimni ajratib ko‘rsatmasligimiz kerak va bo‘lishi ham mumkin emas. Aslida, bu ikki eʼtiqod yoki qadriyatlarni qabul qilish inson huquqlari tushunchasini qabul qilish uchun yetarli va buni hech kim inkor etmaydi. Shuning uchun ham inson huquqlari dunyoning barcha madaniyatlari, barcha sivilizatsiyalashgan hukumatlar va barcha asosiy dinlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi. Davlatning kuchi cheksiz yoki o‘zboshimchalik bilan bo‘lishi mumkin emasligi umumjahon xalqlari tomonidan eʼtirof etilgan. Davlat o‘z himoyasi ostida bo‘lgan barcha insonlar qadr-qimmatini his qilgan holda yashashi uchun hech bo‘lmaganda minimal shart-sharoitlarni taʼminlashi zarur. Bu ikki asosiy qadriyatdan boshqa ko‘plab xulosalar chiqarish mumkin va ular yordamida amalda odamlar va jamiyatlar qanday birga yashashi kerakligini aniqroq belgilash mumkin.
Erkinlik: inson irodasi inson qadr-qimmatining muhim qismidir. Bizni irodamizga qarshi biror narsa qilishga majburlash inson shaxsini kamsitadi.
Boshqalarni hurmat qilish: boshqalarni hurmat qilmaslik ularning individualligini va insoniy qadr-qimmatini qadrlashni imkonsiz qiladi.
Adolat: insoniyligida teng bo‘lgan odamlar adolatli munosabatda bo‘lishga loyiqdir.
Masʼuliyat: boshqalarning huquqlarini hurmat qilish har bir shaxsning o‘z harakatlari uchun javobgarligini anglatadi va undan o‘z huquqlarini va barcha odamlarning huquqlarini amalga oshirishga qaratilgan saʼy-harakatlarni talab qiladi.
Inson huquqlari ajralmasdir. Bu shuni anglatadiki, siz ularni yo‘qota olmaysiz, chunki ular insonning mavjudligi haqiqati bilan bog‘liq, ular hamma odamlarga xosdir. Muayyan sharoitlarda, baʼzilari, garchi hammasi bo‘lmasa ham, to‘xtatilishi yoki cheklanishi mumkin. Misol uchun, agar kimdir jinoyatda aybdor deb topilsa, u qamoqqa olinishi mumkin: yoki mamlakat hukumati favqulodda holat eʼlon qilishi, komendantlik soati joriy etilishi, uni ommaviy ravishda eʼlon qilishi va keyin muayyan huquqlarni olib tashlashi mumkin, masalan, harakat erkinligini cheklash orqali.
Inson huquqlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni alohida ko‘rib chiqish mumkin emas. Bir huquqning amalga oshirilishi boshqa ko‘plab huquqlarning amalga oshirilishiga bog‘liq bo‘lib, qolganlaridan muhimroq huquq yo‘q.
Inson huquqlari umumbashariydir, yaʼni ular butun dunyo bo‘ylab barcha odamlarga bir xilda va vaqt chegarasisiz taalluqlidir. Shuni taʼkidlash kerakki, inson huquqlarining universalligi hech qanday tarzda shaxslarning xilma-xilligiga yoki madaniy farqlarga tahdid solmaydi. Inson huquqlari – barcha odamlarga tegishli bo‘lgan minimal standartlar; har bir davlat yoki jamiyat yuqoriroq yoki aniqroq standartlarni belgilash va qo‘llash huquqiga ega. Masalan, iqtisodiyot, ijtimoiy hayot va madaniyat sohalarida huquqlarni bosqichma-bosqich to‘liq ro‘yobga chiqarish choralarini ko‘rish zarurligi haqida so‘z yuritilayotganini, biroq ayni paytda bu maqsadga erishish uchun soliqlarni oshirish bo‘yicha aniq pozitsiya yo‘qligini ko‘ramiz. Keyin esa har bir mamlakat va har bir jamiyat ichki sharoitga qarab siyosiy qarorlar qabul qilishi kerak.
Inson, jamiyat va davlat uchun eng muhim va muhim bo‘lgan huquq va erkinliklar Konstitutsiyada mustahkamlab qo‘yilgan, shu munosabat bilan ular asosiy deb ataladi. Ular insonning munosib va erkin yashashining eng muhim sharti bo‘lib, inson va fuqaroning siyosiy hayotda to‘liq ishtirok etish imkoniyatini kafolatlaydi, shuningdek, uning asosiy moddiy va maʼnaviy ehtiyojlarini qondirishning asosiy shartidir. Aynan shu narsada ularning qadr-qimmati alohida shaxs uchun ham, butun jamiyat uchun ham namoyon bo‘ladi.
Demak, konstitutsiyaviy huquq va erkinliklar amaldagi qonun hujjatlarida mustahkamlanmagan taqdirda ham amal qiladi. Shu bilan birga, sudlar va boshqa hokimiyat organlari o‘z qarorlarini qabul qilishda, eng avvalo, inson va fuqaroning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini hisobga olishlari shart. Ushbu qoidalarga amal qilmaslik ularning qarorlari va harakatlarining qonuniyligiga shubha tug‘ilishiga olib keladi.
Qolqanov N.T. – Ilmiy tadqiqot bo‘limi boshlig‘i