O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi
X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza
Markazining sud-avtotexnika laboratoriyasi laboranti
O.Nazirov
Sud-avtotexnika ekspertizasi, tayinlangan fuqarolik, iqtisodiy, jinoyat ishi (shu jumladan, tergovga qadar tekshiruv materiallari), maʼmuriy sud ishlari va maʼmuriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlar, shuningdek, advokatning so‘rovi hamda jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari yuzasidan to‘plangan hujjatlar asosida o‘tkaziladi.
Bugungi kunda dolzarb masalalarda biri bo‘lib kelayotgan transport vositalarining qayta bo‘yalganligini aniqlash, Bu foydalanilgan transport vositasini sotib olayotganda yoki yo‘l-transport hodisasidan keyingi holatlarni o‘rganishda avtoulovchilar duch keladigan eng keng tarqalgan muammolardan biridir. Bizning ekspertlarimiz ushbu baholashni bir qator usullar va zamonaviy jihozlardan foydalangan holda avtomobil texnik ko‘rikdan o‘tkazish doirasida amalga oshiradilar bu borada Respublika sud ekspertiza Markazida Sud-avtotexnika laboratoriyasida tadqiqotlarni o‘tkazish uchun ishlatiladigan raqamli texnalogiya hisoblangan Etari 700 Max Talshinomer bo‘yoq qoplamasini o‘lchagich. Tolshinomer sud-avtotexnika ekspertizasida mashinalarni texnik shikastlangan qismlarini bo‘yoq yoki qoplamalardan foydalanganlik yoki asil holatida saqlanganlik to‘g‘risida malumot beradi.
Tolshinomer — bu maxsus elektron qurilma bo‘lib, avtomobil kuzovidagi bo‘yoq qatlamining qalinligini mikron (µm) birligida o‘lchab beradi. Qurilma asosan kuzov panellari ustiga qo‘yiladi va bir necha soniya ichida qalinlikni aniqlab beradi.
Zavodda bo‘yalgan kuzov qismlarida bo‘yoq qalinligi, odatda, 90-160 mikron oraligʼida bo‘ladi. Ushbu ko‘rsatkich avtomobil ishlab chiqaruvchisiga va modelga qarab ozgina farq qilishi mumkin. Аgar kuzovda bir xil qalinlikda bo‘yoq qayd etilsa, bu uning qayta bo‘yalmaganligini ko‘rsatadi.
Bugungi kunda ikkinchi qo‘ldagi avtomobillar bozori kengayib bormoqda. Ushbu bozorda avtomobilni oldi-sotdisi jarayonida transport vositasining avvalgi holati, uning taʼmirlanganligi yoki qayta bo‘yalganligi haqida aniq maʼlumotga ega bo‘lish xaridor uchun juda muhim hisoblanadi. Qayta bo‘yalgan kuzov qismlari, ayniqsa, transport vositasining yo‘l-transport hodisasida qatnashgan yoki kuzov taʼmiri qilinganligidan dalolat beradi.
Avtomobilni bo‘yashni tekshirish qanday amalga oshiriladi deganda, tekshiruv davomida ekspert bo‘yoqning sifat ko‘rsatkichlarini, shu jumladan qalinligi, rangi va qattiqligini baholaydi. Shuningdek, ular qoplamadagi vizual nuqsonlarni, masalan, notekislik, mayda qoldiqlar, sochlar va boshqa begona qo‘shimchalarni aniqlaydi. Tekshiruv davomida ixtisoslashtirilgan asbob-uskunalar, jumladan, qalinlik o‘lchagichlar, spektrometrlar, raqamli mikroskoplar va boshqa qurilmalar qo‘llaniladi. Ba’zi testlar (masalan, yopishqoqlik tahlili) faqat laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi mumkin. Ushbu testlar natijalariga ko‘ra, ekspert tahlil qilingan bo‘yoqning belgilangan talablarga qanchalik mos kelishini aniqlaydi va zarar darajasini va uning kelib chiqishini aniqlaydi. Misol uchun, agar bo‘yoq ishlari qalinligida etarli bo‘lmasa, bo‘yalgan joyda korroziya xavfi mavjud.
Agar bo‘yoq juda qalin bo‘lsa, uning qismi shikastlangandan keyin tiklanishi ehtimoli katta. Bo‘yoq bilan bog‘liq muammolarning sababi avtomobil egasi kimga da’vo qilishi mumkinligini aniqlaydi. Misol uchun, bo‘yoq pufakchalari sirtni noto‘g‘ri tayyorlashni ko‘rsatadi, bu ishlab chiqaruvchining yoki tana qismlari bo‘yalgan avtoulov ustaxonasining aybi. Kichkina tirnalgan va chiplar, odatda, kichik toshlar va novdalar tufayli kelib chiqqan foydalanish sababli shikastlanish belgilaridir. Ekspert qo‘shimcha tekshiruv o‘tkazishi kerak; zarar avtomobilning noto‘g‘ri ishlashi yoki sifatsiz bo‘yoq tufayli yuzaga kelishi mumkin. Birinchi holda, egasi chiplarni qabul qilishi yoki o‘z hisobidan ta’mirlashi kerak bo‘ladi. Ikkinchi holda, ular ishlab chiqaruvchidan yoki bo‘yoq ishlarini bajargan avtoulovlarni ta’mirlash ustaxonasidan bo‘yoq ishlarini tiklashni talab qilishlari mumkin.
Ushbu protsedura qayta bo‘yalgan tana qismlarini, ta’mirlash ishlarining mavjudligi va xarakterini aniqlash va uning sifatini baholash imkonini beradi. Ushbu ma’lumot yashirin zararlar yoki noto‘g‘ri bajarilgan ta’mirlashlar yo‘qligiga ishonch hosil qilishi kerak bo‘lgan xaridor uchun ham, zarar miqdori va ta’mirlash xarajatlarini aniqlashda baxtsiz hodisa bo‘yicha haqiqatni aniqlash kabi sud jarayonlari uchun juda muhimdir. Obyektiv ekspert xulosasi yoki mutaxassis fikri sudda qimmatli dalil bo‘lib xizmat qilishi mumkin, tomonlarga nizoni hal qilishda yordam beradi.
Avtotransportni qayta bo‘yalgan yoki yo‘qligini aniqlash uchun ekspertlar bir qator professional vositalar va usullardan foydalanadilar. Ulardan eng muhimi bo‘yoq qalinligi o‘lchagichidir. Ushbu qurilma avtomobil tanasining turli joylarida bo‘yoq qatlamining qalinligini o‘lchaydi. Zavod bo‘yog‘i turli markalar va modellarda o‘zgarib turadigan bir xil qalinlikka ega, ammo ma’lum chegaralar ichida qoladi. Muayyan qismda ushbu qiymatlarning sezilarli darajada oshishi odatda qo‘shimcha bo‘yoq qatlami mavjudligini ko‘rsatadi, bu qayta bo‘yash yoki ta’mirlashni, keyin esa qayta bo‘yashni ko‘rsatadi. Mutaxassislarimiz eng to‘g‘ri xulosa chiqarish uchun mumkin bo‘lgan xatolar va zavod tolerantliklarini hisobga oladi.
Instrumental tekshiruvdan tashqari, avtomobilni batafsil vizual tekshirish muhim rol o‘ynaydi. Tajribali mutaxassis ko‘zga ko‘rinmaydigan ko‘plab qayta bo‘yash belgilarini aniqlay oladi. Bularga notekislik, soyalardagi farqlar, ya’ni “shagreen” (zavod qoplamasidan farq qiladigan sirt teksturasi), tana qismlarini olib tashlash izlari (masalan, bo‘yoq bilan bo‘yalgan murvatlar) va bo‘yalmagan qismlarda (rezina qistirmalari, plastik qismlar, shisha) bo‘yoq qoldiqlari mavjudligi kiradi. Bundan tashqari, erishish qiyin bo‘lgan joylar ham tekshiriladi: tokchalar, eshik teshiklari va ichki qanot yuzalari, bu yerda yomon ta’mirlash izlari yoki bo‘yoq changlari ko‘pincha qoladi.
Ushbu turdagi ekspertizani o‘tkazish uchun ekspertga tekshirish uchun avtomobilning o‘zini taqdim etishingiz kerak bo‘ladi. Shuningdek, transport vositasining hujjatlari, masalan, transport vositasi nomi, transport vositasini ro‘yxatdan o‘tkazish guvohnomasi, agar kerak bo‘lsa, xizmat ko‘rsatish yoki ta’mirlash tarixi kabi hujjatlarni o‘zingiz bilan olib borish tavsiya etiladi. Sud-avtotexnik ekspertizasi o‘tkazish uchun yuridik va jismoniy shaxslarga mutaxassis fikrini olish uchun ariza va shartnoma asosida Markaz hisobiga shartnoma shartlarida kelishilgan summada to‘lov qilishlari kerak bo‘ladi. Narx va muddatga ishning murakkabligi, zarar darajasi va agar kerak bo‘lsa, bo‘yoq ishlarini chuqurroq tahlil qilish uchun maxsus laboratoriya jihozlariga bo‘lgan ehtiyoj kabi omillar ta’sir qiladi.