Sud yong’in-texnik ekspertizasi – jinoiy odil sudlov, yong’inlarning kelib chiqishi va sabablarini aniqlash uchun tergov usullarini birlashtiradigan ixtisoslashtirilgan yong’in haqidagi bir fandir. Ushbu sohadagi mutaxassislar yong’in tabiati, yong’in qoldiqlari va katalizator sifatida tezlashtiruvchi moddalar mavjudligi kabi dalillarni to’plash uchun yong’in izlarini sinchkovlik bilan tekshiradilar. Ushbu sinchkovlik bilan amalga oshiriladigan jarayonga termal tasvir kameralari, kimyoviy tahlillar kabi keng ko’lamli vositalar va guvohlar bilan suhbatlar usullaridan foydalanishni o’z ichiga oladi.
Vaziyatni to’g’ri baholash uchun yong’in-texnik ekspertlari yong’in harakati va uning turli materiallarga ta’sirini har tomonlama tushunishlari kerak. Ular sodir bo’lgan yong’indan oldingi voqealarni qayta tiklashga yordam beradigan joylashuvning barcha jihatlarini, joylashuvdan tortib vayronalarning holatiga qadar sinchkovlik bilan hujjatlashtiradi. Qurilish inshootlari, yong’in dinamikasi va yonish kimyosi haqidagi bilimlar yong’in tarqalish yo’llarini aniqlash va potentsial olov manbalarini aniqlash uchun zarurdir.
Bundan tashqari, yong’in-texnik ekspertlari ekspertlari ko’pincha huquqni muhofaza qilish idoralari, sug’urta kompaniyalari va qonuniy vakillar bilan sudda ekspert ko’rsatuvlarini taqdim etish uchun hamkorlik qiladilar. Bu hamkorlik adolat va dalillarga asoslangan xulosalarning to’g’riligini ta’minlash uchun juda muhimdir.
Sud- yong’in-texnikaviy tekshiruvi yong’inning manbai va sababini aniqlash uchun qonuniylik, inson huquq va erkinliklariga rioya etilishi, sud ekspertining mustaqilligi, sud-ekspert tekshirishlarining xolisligi, har tomonlamaligi va to‘liqligi kabi asosiy tamoyillariga asoslangan keng qamrovli tergovni o’z ichiga oladi. Malakali yong’in-texnik ekspertlari yong’in kelib chiqishini to’g’ri aniqlash uchun yong’in haqidagi fan, yong’in harakatlarini tahlil qilish, yong’in dinamikasi va yong’in tarqalishi izlaridan foydalangan holda voqea joyini to’liq tahlil qiladi.
Umuman olganda, sud yong’in-texnikaviy tekshiruvi baxtsiz hodisalar, o’t qo’yish yoki sug’urta firibgarligi bo’ladimi yoxud yong’in bilan bog’liq hodisalarni hal qilishda muhim rol o’ynaydi. Bu ko’p qirrali sud- yong’in-texnikaviy faoliyat bo’lib, yong’in sodir bo’lgan joyni samarali tahlil qilish uchun ko’nikma, bilim, tajriba va maxsus tayyorgarlikni talab qiladi. Yong’in bo’yicha sud- yong’in-texnikaviy tekshiruvning asosiy maqsadi dalillardan faktik ma’lumotlarni to’plashdan iborat bo’lib, odatda “o’t qo’yib yoqilgan” deb ataladigan yong’inlarga alohida e’tibor qaratiladi. Yong’in-texnika haqidagi fanni ikkita asosiy toifaga bo’lish mumkin: yong’inni izlarini, tabiatini, harakatini tekshirish va to’plangan dalillarni laboratoriya tekshiruvini o’z ichiga olgan yong’in qoldiqlarini tahlil qilish.
Surishtiruv va tergov harakatlarida yong’in-texnik ekspertizasining o’rni
Sud yong’in-texnikaviy ekspertizasi laboratoriyasida yetti yildan ortiq yong‘in bilan bog’liq tekshirishning katta tajribasi bilan men, yong‘in-texnik ekspertizasida og‘ir jinoyatlar, masalan, qotillik, sug‘urta firibgarligi va noqonuniy faoliyatni yashirishga urinishlar kabi yong‘inlar bilan bog‘liq boshqa dalillar turlari bilan birgalikda muhim rol o‘ynashi haqidagi bebaho bilimlarga ega bo‘ldim. Fotosuratlarni sinchkovlik bilan o’rganish nafaqat foydali, balki yong’in sodir bo’lgan hodisaning eng kichik tafsilotlarini qayd qilishda muhim ahamiyatga ega; u yong’in kelib chiqishi va sabablari to’g’risidagi xulosalarni tasdiqlovchi muhim dalillar uchun fakt bo’lib xizmat qiladi. Yong’in joyini va ashyoviy dalillarni tahlil qilishda qo’llaniladigan turli xildagi va doimiy rivojlanayotgan ilg’or texnologiyalar qatoriga, jumladan, gaz analizator, mutimetr, rentgen apparatlari va uglevodorodlarni aniqlashning murakkab usullari kiradi. Ko’pincha “barmoq izlari” deb ataladigan yong’in izlari hodisa atrofidagi holatlar haqida muhim ma’lumot beradi. Yong’in kelib chiqishi va sabablarini o’rganish “Yong’in-texnik ekspertizasi” labotaroriyasida ko’rsatilgan ilmiy uslubga puxta asoslanadi. Ushbu tizimli yondashuv ekspertlarni barcha mavjud ma’lumotlarni to’plashga va tahlil qilishga, ehtimoliy taxminlarni ehtiyotkorlik bilan tanlashga va ularni baholashda mantiqiy qarash prinsipidan foydalanishga undaydi.
Samarali sud yong’in-texnikaviy tadqiqotlarini o’tkazish uchun yong’in-texnik yo’nalishi bo’yicha reestrda ko’rsatilgan ilmiy uslubiyotlarga qat’iy rioya qilish juda muhimdir. Ushbu tizimli uslubiyotlar keng qamrovli ma’lumotlarni to’plash, sinchkovlik bilan tahlil qilish, gipotezalarni uslubiy sinovdan o’tkazish va oxir-oqibat, eng ishonchli gipotezani tanlashni o’z ichiga oladi. Yong’in kelib chiqish manbasini yohud o’chog’ini aniqlagandan keyingina ekspert uning sababini aniq ko’rsatishi mumkin. Oldingi adabiyotlarda yong’inlar tasniflagan bo’lsa-da, zamonaviy munozaralar yong’inlar sodir bo’lishining nozik tomonlarini ko’rib chiqishga o’tdi va bu xulosalarda tuzilgan turli farazlarni chuqurroq tushunishga imkon beradi.
Sug’urta sohasida yong’in-texnik tadqiqotlarining o’rni
Sud yong’in-texnikaviy xulosasi mukofot pulini ajratishda sug’urta sohasining ajralmas qismi bo’lib, yong’inning bevosita kelib chiqishida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ushbu yong’in sababini to’g’ri anglash sug’urta da’volarining qonuniyligini tahlil qilsh uchun juda muhimdir. To‘liq va xolisona tekshiruvlar o‘tkazish orqali sug‘urta kompaniyalari firibgar da’volarini samarali aniqlashlari va shu bilan o‘zlarini asossiz to‘lovlardan himoya qilishlari hamda barcha sug‘urtalanuvchilar uchun adolatli mukofot pullarini ta’minlashlari mumkin. Bundan tashqari, yong’in-texnikaviy tadqiqotlari sug’urta kompaniyasini ham, sug’urta egalarini ham yuridik javobgarlikdan himoya qilib, tartibga solishga rioya qilishni ta’minlaydi. Yong’in-texnikaviy tadqiqotlari paytida olingan ma’lumotlar profilaktik choralari va xavflarni boshqarish usullarini yaxshilashga yordam beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, yong’in-texnik ekspertizasi xulosasi to’g’ri va aniq qonuniy qarorlar qabul qilish uchun mustahkam faktik asos bo’lib xizmat qiladi. Voqea joyidagi sinchkovlik bilan to‘plangan dalillarni, jumladan, yong‘in izlarini, yong‘in qoldiqlarini va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yonish manbalarini qonuniy ravishda hujjatlashtirilib olinadi, shuningdek, to’plangan materiallar jinoiy va fuqarolik protsessida ekspertning xulosasida dalil sifatida foydalaniladi, o’z navbatida adolat qaror topadi hamda aybdorlar javobgarlikka tortiladi.
“Yong’in-texnik ekspertizasi” laboratoriyasi eksperti Mirzayev Boburjon Botir o’g’li