Zamonaviy jamiyatda xavfsizlikni ta’minlash masalasi muhim o‘rin tutadi. Inson hayoti va mulkini himoya qilish, favqulodda holatlarda o‘zini himoya qilish uchun qurollardan foydalanish ehtiyoji tug‘ilishi mumkin. Shu bilan birga, qurol ishlatish muayyan xavf va javobgarlikni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu maqolada qanday vositalar qurol yoki sovuq qurol hisoblanishi, ularning huquqiy maqomi va foydalanish tartibi haqida so‘z yuritiladi.
- Qurol va sovuq qurol tushunchalarining huquqiy talqini
Qurol — bu odam hayoti yoki sog‘lig‘iga zarar yetkazish, o‘zini himoya qilish yoki hujum qilish maqsadida ishlatiladigan maxsus vositadir. Huquqiy jihatdan qurollar ikki turga bo‘linadi: o‘q otar (issiq) qurollar va sovuq qurollar.
Sovuq qurol — bu o‘q otmaydigan, lekin qo‘lda ishlatiladigan, ya’ni tig‘li, sanchuvchi yoki uruvchi qurollardir (pichoq, xanjar, sanchqilar, boltalar va h.k.).
- Qanday vositalar qurol yoki sovuq qurol hisoblanadi
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga ko‘ra, quyidagi vositalar qurol deb tasniflanadi:
- O‘q otar qurollar: to‘pponcha, miltiq, avtomat kabi o‘q chiqaruvchi vositalar.
- Sovuq qurollar: pichoqlar (ma’lum o‘lchamda va shaklda), xanjarlar, qamchili tayoq, bolta, kastet va h.k.
- O‘q otmaydigan o‘zini himoya vositalari: gaz ballonchalari, elektroshokerlar, rezina tayoqlar va boshqalar.
Ayrim sport vositalari yoki kolleksiya predmetlari ham agar ular xavfli bo‘lsa, sovuq qurol sifatida ko‘rilishi mumkin.
- Qurollardan foydalanish tartibi va cheklovlar
Qurol va sovuq qurol vositalaridan foydalanish qat’iy qonun-qoidalarga bo‘ysunadi. O‘zbekiston Respublikasida fuqaro tomonidan qurol sotib olish, olib yurish va ishlatish uchun ruxsatnoma talab etiladi. Sovuq qurollar ham maxsus holatlar (masalan, ovchilik, sport musobaqalari) uchun mo‘ljallangandir.
Foydalanishda quyidagilarga rioya qilish lozim:
- Qurol faqat o‘zini himoya qilish yoki qonuniy zarurat bo‘lgandagina ishlatiladi.
- Jamoat joylarida qurol ko‘rsatish yoki ishlatish qat’iyan taqiqlanadi.
- Qurolni boshqalarga topshirish yoki noqonuniy olib yurish jinoyat hisoblanadi.
- Javobgarlik va qonunchilik normalari
O‘zbekiston Jinoyat kodeksi va Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksda qurol bilan bog‘liq huquqbuzarliklar uchun quyidagi javobgarlik belgilangan:
- Noqonuniy qurol saqlash yoki olib yurish — jarima yoki ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
- Qurolni noqonuniy ishlatish — og‘irroq jinoyat sifatida ko‘riladi.
- Qurol ishlatish natijasida yetkazilgan zarar uchun shaxs to‘liq javobgar bo‘ladi.
Oʻq otar qurollar – nishonni oʻq bilan shikastlantirish uchun moʻljallangan qurollar. Miltiq, pistolet, pistolet-pulemyot, pulemyot, revolver va boshqa qurollar, shu jumladan, aviatsiya va tank pulemyotlari, sport va ov qurollari oʻq otar qurollar jumlasiga kiradi.
Birinchi oʻqotar qurollar X asrda Xitoyda paydo boʻlgan, oʻshanda porox va zarrachalar boʻlgan bambuk naychalar nayzalarga oʻrnatilgan boʻlib, koʻchma oʻt oʻchirish nayzasi bir kishi tomonidan ishlatilgan, keyinchalik u qamalda zarba quroli sifatida samarali qoʻllangan. XIV asr davomida bu texnologiya asta-sekin butun Yevroosiyo boʻylab tarqaldi. Qadimgi oʻqotar qurollar odatda qora kukunni yoqilgʻi sifatida ishlatgan, ammo zamonaviy oʻqotar qurollar tutunsiz kukun yoki boshqa yoqilgʻidan foydalanadi. Koʻpgina zamonaviy oʻqotar qurollar (silliq oʻqli miltiqlar bundan mustasno) uchish barqarorligini oshirish uchun snaryadga aylanishni taʼminlash uchun miltiqli barrellarga ega.
Zamonaviy oʻqotar qurollarni ularning kalibrlari (yaʼni, teshik diametri) bilan tavsiflash mumkin. To’pponcha va miltiqlar uchun bu millimetr yoki dyumda (masalan, 7,62 mm yoki 308 dyum) yoki ov miltigʻi uchun ularning oʻlchovi boʻyicha (masalan, 12 ga. va 20 ga.) koʻrsatilgan. Ular, shuningdek, qoʻllaniladigan harakat turiga qarab (masalan, ogʻiz yuklagich, yuk koʻtaruvchi, tutqich, murvat, nasos, revolver, yarim avtomatik, toʻliq avtomatik va boshqalar) hamda odatiy deportatsiya vositalari (yaʼni, qoʻlda yoki mexanik oʻrnatish) bilan tavsiflanadi). Keyingi tasnifda ishlatiladigan barrel turiga (masalan, miltiqli) va barrel uzunligiga (masalan, 24 dyum), otish mexanizmiga (masalan, gugurt qulfi, gʻildirak qulfi, chaqmoqli qulf yoki zarbali qulf), dizaynning asosiy maqsadiga (masalan, ov miltigʻi) yoki maʼlum bir oʻzgarish uchun umumiy qabul qilingan nomga qarab farqlanadi (masalan, Gatling quroli).
Oʻq otuvchilar temir nishonlardan yoki optik nishonlardan foydalanib, qoʻl-koʻzni muvofiqlashtirish bilan oʻq oʻqotar qurollarni nishonga olishadi. Toʻpponchalarning aniq masofasi odatda 100 metr (110 yard; 330 fut)dan oshmaydi, aksariyat miltiqlar temir nishonlardan foydalangan holda 500 metr (550 yard; 1600 fut)ga yoki optik nishonlardan foydalanganda uzoqroq masofaga aniq boʻladi. (Oʻq otish oʻqlari aniq masofadan ancha xavfli yoki oʻlimga olib kelishi mumkin; xavfsizlik uchun minimal masofa aniqlik uchun belgilangan diapazondan ancha katta). Maqsadga koʻra qurilgan snayper miltiqlari va anti-material miltiqlar 2000 metr (2200 yard)dan oshiq masofalarga yetib boradi.
Turlari
Oʻqotar qurol – bu kimyoviy yoqilgʻining ekzotermik yonishi (deflagratsiya) natijasida hosil boʻlgan yuqori bosimli gazning tez kengayishi (deflagratsiya) natijasida paydo boʻladigan bir yoki bir nechta snaryadlarni uchirish orqali nishonlarga zarar yetkazadigan nayzali uzoq masofali qurol, hozirda tutunsiz kukun.
Armiyada oʻqotar qurollar piyodalar tomonidan olib oʻtish qobiliyatiga qarab ogʻir va yengil qurollarga boʻlinadi. Yengil oʻqotar qurollar – bu individual piyoda askar tomonidan osongina olib yurilishi mumkin boʻlgan qurollar, ammo ular optimal ishlash qobiliyatiga erishish uchun bir nechta odamni (ekipaj tomonidan xizmat koʻrsatishni) talab qilishi mumkin. Ogʻir oʻqotar qurollar – piyoda tashish uchun juda katta va ogʻir yoki orqaga qaytishga juda barqaror boʻlmagan va shuning uchun taktik jihatdan qurol platformasi (masalan, qoʻzgʻalmas oʻrnatish, gʻildirakli arava, transport vositasi, samolyot yoki suv kemasi)ni mobil yoki foydali qoʻllab-quvvatlashni talab qiladigan qurollardir.
Faqat kinetik snaryadlarni ishlatadigan va bitta piyoda askar (individual xizmat koʻrsatadigan) tomonidan toʻliq quvvat bilan boshqarilishi uchun yetarlicha ixcham boʻlgan yengil oʻqotar qurollar ham kichik qurollar deb ataladi. Bunday oʻqotar qurollarga revolver va toʻpponcha kabi qurollar kiradi; miltiqlar (va ularning kichik turlari), avtomatlar esa uzun qurollar hisoblanadi.
Sovuq qurol – hujumda va himoyada jarohat etkazish uchun maxsus tayyorlangan yoki moslashtirilgan (qayta ishlangan) hamda porox va portlash moddalari bilan bog’liq bo’lmagan predmetlar. E.I.Tixonov bergan ta’rif bo’yicha bevosita badanga shikast yetkazish maqsadidida maxsus tayyorlangan, bevosita ishlab chiqarish yoki xo’jalik turmushiga va hujum yoki faol himoyaga mo’ljallangan, konstruksiyasi, o’lchami va materiali bo’yicha ushbu maqsadlarga mos tushadigan, harakatdagi prinsipiga ko’ra esa,chopuvchi, sanchuvchi, kesuvchi, sanchuvchi-chopuvchi, uruvchi-bo’laklovchi yoki shularning barchasini o’zida jamlagan qurollardir.
Sovuq qurollar tuzilishi, o’lchovlari, ishlatilgan metriali bo’yicha xo’jalikda ro’zg’orda ishlatiladigan asbob-uskunalardan farq qiladi. Sovuq qurollar ishlatilishi ko’zlangan maqsadiga ko’ra jangovor (harbiy va fuqarolik) va ov qurollariga bo’linadi. Harbiy sovuq qurol asosan insonga tana jarohatini yetkazish uchun ko’zlangan, bularga qilichning barcha turlari, shtiklar, desatchilar va harbiylarning pichoqlari(xanjar, fikka) kiradi.
Ishlanish, tayyorlanish nuqtai nazaridan suvuq qurollar sovuq qurollar uch guruhni tashkil qiladi: Zavodda, hunarmandlar tomonidan va qo’lda yasaladigan qurollar.
Sovuq qurollarni yasash, olib yurish va sotish uchun amaldagi jinoyat qonunida ma’muriy javobgarlik (O‘zbekiston Respublikasi Maʼmuriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 185-2-moddasiga asosan, sovuq qurol sifatida foydalanilishi mumkin bo‘lgan ashyolarni jamoat joylarida ochiq (g‘ilofsiz) holda olib yurish qatʼiyan taqiqlanadi va BHMning ikkidan bir qismidan bir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Shuningdek, sovuq qurolni va sovuq qurol sifatida foydalanilishi mumkin bo‘lgan ashyolarni jamoat joylarida olib yurish huquqbuzarlik ashyolarini musodara qilib yoki musodara qilmay, BHMning 1 baravaridan – 5 baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Bu tartibga, xuddi shuningdek o‘zini o‘zi himoya qilish maqsadida olib yurish ham kiradi va u ham taqiqlanadi) ko’rsatilgan. Shuningdek ular yordamida jinoyat sodir etilsa, uni tasniflashda ahamiyatli bo’lib tegishli ekspertiza tayinlashga zarurat tug’iladi.
Sovuq qurollarning eksprtiza tekshiruvi asosan ularni qaysi tur va guruhga mansubligini aniqlashdan iborardir. Hal qilinadigan masalalar doirasi tekshiriluvchi qurolning texnik holati, guruh-turdosh mansubligi, qanday materialdan tayyorlanganligi va boshqalardan iboratdir.
Qurol yoki sovuq qurollar inson xavfsizligi uchun muhim vositalardan biri bo‘lishi mumkin. Biroq ularni noto‘g‘ri ishlatish nafaqat qonun buzilishiga, balki inson hayotiga xavf tug‘diradi. Shu sababli, bunday vositalardan foydalanishda har bir fuqaro o‘zining huquqiy bilimini oshirishi, qonunlarga rioya qilishi va xavfsizlik choralariga qat’iy amal qilishi lozim. Qurol — bu mas’uliyat, uni ishlatish esa katta ehtiyotkorlikni talab qiladi.
SBIE laboratoriyasi katta ekspert Yo’ldoshev A.A.