Sud ekspertiza – bu jinoyat va fuqarolik ishlarini tekshirishda ilmiy asoslangan usullarni qo‘llash orqali dalillarni aniqlash, tahlil qilish va xulosalar chiqarishga yordam beruvchi muhim sohadir. Sun’iy intellekt (Artificial Intelligence) hozirgi kunda fanning deyarli barcha sohalarida qo‘llaniladigan, rivojlanayotgan yo‘nalishdir. Bugungi kunda, sun’iy intellektning (AI) rivojlanishi va sud ekspertiza sohasida qo‘llanilishi tub o‘zgarishlarga olib kelishi kutilmoqda . Sun’iy intellekt (AI) XXI asrning eng transformatsion texnologiyalaridan biri bo‘lib, hayot va sanoatning turli jabhalariga ta’sir ko‘rsatyotganini ko‘rish mumkin . Sun’iy intellektning maqsadi shunchaki avtomatlashtirishdan tashqari, u insonning imkoniyatlarini oshirish, murakkab muammolarni hal qilish, umumiy samaradorlik va unumdorlikni kuchaytrishga qaratilgan. Sun’iy intellekt texnologiyalari sud ekspertizada tezlik, aniqlik va ishonchlilikni oshirish bilan birga, inson omiliga xos xatoliklarni kamaytirishga imkon beradi.
Sun’iy intellektning sud ekspertizada qo‘llanilishi.
- Dalillarni tahlil qilish va tasniflash:
Sun’iy intellekt dalillarni avtomatlashtirilgan holda tahlil qilish uchun ishlatiladi. Masalan, AI algoritmlari hujjatlarni, suratlarni yoki audio yozuvlarni o‘rganib, ulardagi muhim tafsilotlarni aniqlash imkonini beradi. Bu sud jarayonlarida vaqtni tejash va dalillarni aniqroq ko‘rib chiqish imkonini beradi.
- Biometrik identifikatsiya:
Sun’iy intellekt texnologiyalari yordamida barmoq izlari, yuzni aniqlash, ovoz tahlili kabi biometrik ma’lumotlarni avtomatik ravishda solishtirish va tekshirish mumkin. Bu jinoyatchilarni aniqlash jarayonida katta yordam beradi.
- Forensik tahlil:
Sun’iy intellekt qon va DNK namunalarini tahlil qilish, kimyoviy moddalarni aniqlash, hujjatlarning soxtalashtirilganligini tekshirish kabi jarayonlarda aniq natijalar taqdim etadi. Bu usullar inson tomonidan amalga oshiriladigan tahlil jarayonlariga qaraganda tezroq va ishonchliroqdir.
- Kriminalistik tahlilni avtomatlashtirish:
Sun’iy intellekt jinoyat joyidagi dalillarni avtomatik tahlil qilish orqali jinoyat stsenariysini modellashtiradi va taxminiy natijalarni taqdim etadi. Bu tergovchilar va ekspertlarga dalillarni yanada samarali o‘rganishda yordam beradi.
Afzalliklari.
Tezlik: Sun’iy intellekt katta hajmdagi ma’lumotlarni qisqa vaqt ichida qayta ishlashga qodir.
Aniqlik: Sun’iy intellekt inson omiliga bog‘liq xatoliklarni kamaytirib, natijalarni aniqroq qiladi.
Resurslarni tejash: Sud ekspertizasida qo‘llaniladigan an’anaviy usullarga nisbata resurslardan samaraliroq foydalanish imkonini beradi.
Kamchiliklari va cheklovlari.
Shunga qaramay, sun’iy intellekt texnologiyalarini sud ekspertizasida qo‘llashda ba’zi cheklovlar mavjud:
Algoritmlarning noto‘g‘ri ishlashi: Ba’zan sun’iy intellekt noto‘g‘ri natijalar berishi mumkin, bu esa noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishga olib kelishi xavfi bor.
Huquqiy masalalar: Sun’iy intellekt tomonidan ishlab chiqilgan natijalar sud jarayonida qanday baholanadi va ularning qanchalik ishonchli ekanligi qonuniy jihatdan muhokama qilinishi kerak.
Etik masalalar: Sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanishda maxfiylik va inson huquqlarini buzmaslik muhimdir.
Sir emaski, sud ekspertizaning ixtisoslashgan tarmog‘i sifatida raqamli sud-ekspertiza tergovda dalil sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan elektron ma’lumotlarni olishda katta ahamiyatga ega. Sun’iy intellekt (AI) kundalik texnologiyani o‘zgartirayotgan bir paytda, bu aql bovar qilmaydigan intuitiv texnologiya raqamli sud ekspertizasi sohasini qayta belgilashi kutilayotgani ajablanarli emas. Raqamli sud ekspertizasi Interpol tomonidan elektron ma’lumotlarga e’tibor qaratadigan sud-ekspertiza fanining ixtisoslashgan tarmog‘i sifatida belgilangan. Raqamli kriminalistik ekspertlar zimmasiga tergovga aloqador bo‘lishi mumkin bo‘lgan raqamli ma’lumotlarni ajratib olish, aniqlash, saqlash, tahlil qilish va hisobot berish vazifasi yuklatilgan bo‘lib, so‘nggi yillarda raqamli ma’lumotlarning tez tarqalishi ushbu tekshiruvlarni yakunlashni qiyinlashtirdi. Bugungi kunda tadqiqotchilar sun’iy intellektning raqamli sud ekspertiza sohasida qo‘llanilishi, bu ekspertiza turining samaradorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etishiga umid qilishmoqda.
Odamlar tomonidan qo‘lda bajarilganda, dalillarni tahlil qilish qiyin va ko‘p vaqt talab qilishi mumkin. Sun’iy intellekt texnologiyasi elektron pochta, rasm, video va boshqalarni o‘z ichiga olgan katta hajmdagi raqamli ma’lumotlarni to‘plash va talqin qilish orqali tahlilni avtomatlashtirish qobiliyatiga ega bo‘lib, tadqiqotchilarga tahlil bosqichida talab qilinadigan tanqidiy va ijodiy fikrlashga e’tibor qaratish imkoniyatini beradi.
“Journal of Medical Society” ma’lumotlariga ko‘ra, sun’iy intellekt algoritmlari inson tahlillari aniqlay olmaydigan yoki anglay olmaydigan qonuniyatlar va anomaliyalarni aniqlashga qodir bo‘lib, bu sun’iy intellektni raqamli sud-ekspertiza tekshiruvlarda kuchli vositaga aylantiradi.
Raqamli asrda ko‘plab video dalillar mavjud. Xavfsizlik kamerasi tasvirlaridan tortib, smartfon video tasvirlarigacha, ko‘pincha tergovda to‘plash va tahlil qilish uchun video dalillarning ba’zi turlari ham shular jumlasidan. Sun’iy intellekt texnologiyasi paydo bo‘lishidan oldin tadqiqotchilar olingan dalillarning sifati bilan ishlashlari kerak edi, ya’ni ko‘p hollarda donador yoki past aniqlikdagi video tasvirlarni talqin qilishga harakat qilishgan. Sun’iy intellekt texnologiyasining bu boradagi imkoniyati tasvir va video tiniqligini oshirishga yordam beradi. Tasvir va video tahlilni yaxshilash uchun sun’iy intellektdan foydalanish orqali tadqiqotchilar o‘z tekshiruvlarining aniqligi va natijalarini yaxshilashlari mumkin.
Sun’iy intellektning qo‘llanilishi, ayniqsa, ularning chastotasi va murakkabligi ortib borayotgan kiberjinoyatlarni tergov qilishda foydali bo‘lishi mumkin. Sun’iy intellekt texnologiyasi tergovchilarga xakerlik, zararli dasturlarga hujumlar va onlayn firibgarlik kabi keng tarqalgan kiberjinoyatlardan tezda xabardor bo‘lishga yordam beradi, chunki u tarmoq trafigini tahlil qila oladi va tergovchilarga kiberjinoyatchilarni kuzatish imkonini beradigan shubhali namunalarni aniqlay oladi.
Bugungi kunda bir qator davlatlar sud ekspertizasi va sud jarayonlarida sun’iy intellekt texnologiyalaridan foydalanishni boshlagan. Quyida ba’zi misollar keltirilgan:
Saudiya Arabistonida qirollik sun’iy intellekt bo‘yicha hukumat strategiyasi indeksida dunyoda birinchi o‘rinni egalladi. Bu ko‘rsatkich Saudiya Arabistonining sun’iy intellektni, jumladan, sud tizimida ham faol joriy etayotganini ko‘rsatadi.
AQShda ba’zi shtatlarda sud tizimida sun’iy intellektdan foydalanish tajribalari mavjud. Masalan, sud jarayonlarida takroriy vazifalarni avtomatlashtirish va sud qarorlarini tahlil qilishda sun’iy intellektdan foydalanish orqali samaradorlikni oshirishga harakat qilinmoqda.
Xitoyda sun’iy intellekt texnologiyalari sud tizimida keng qo‘llanilmoqda. Masalan, sud jarayonlarida hujjatlarni tahlil qilish, dalillarni baholash va hatto ba’zi hollarda hukm chiqarishda sun’iy intellektdan foydalanish tajribalari mavjud.
Shu o‘rinda mamlakatimizda ham 2023–2026-yillarga mo‘ljallangan sud tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish strategiyasida sudlar faoliyatida sun’iy intellekt texnologiyalarini joriy etish belgilangan. Bunda sudyalarning ish yukini kamaytirish, ishlarni hal qilish vaqtini qisqartirish va sud qarorlarining sifatini oshirish asosiy maqsad qilib olingan.
Shuni ta’kidlash joizki, sun’iy intellekt texnologiyalarini sud tizimida qo‘llash hali rivojlanish bosqichida bo‘lib, har bir davlat o‘zining huquqiy tizimi va ehtiyojlariga mos ravishda bu texnologiyalarni joriy etmoqda.
Xulosa
Sud ekspertiza sohasida sun’iy intellektning rivojlanishi adolatni ta’minlashda yangi imkoniyatlar ochmoqda. Tezlik va aniqlikni oshirgan holda, sun’iy intellekt sud jarayonlarini samarali qilishga xizmat qiladi. Shunga qaramay, uning cheklovlari va huquqiy-etik masalalarini hal qilish uchun ham alohida yondashuv talab etiladi. AI texnologiyalarini to‘g‘ri joriy etish orqali sud ekspertizasida yanada yuqori natijalarga erishish mumkin. Sun’iy intellekt ko‘p qirrali bo‘lib, inson imkoniyatlarini oshirish, murakkab muammolarni hal qilish, samaradorlik va unumdorlikni yuksaltirish, axloqiy va barqaror amaliyotlarni targ‘ib qilishga qaratilgan. Sun’iy intellekt texnologiyasi rivojlanishda davom etar ekan, uning jamiyatning turli sohalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatish salohiyati tobora ortib boradi.
Sud ekspertlik ilmiy-tadqiqot instituti bosh ilmiy xodimi
Qodiraliyeva Sug‘diyona Baxtiyorjon qizi