Anotatsiya: Sud-xatshunoslik ekspertizasining vazifalari, tekshirish obyektlari, maqsadlari, zamonaviy texnalogiyalar va ularni qo‘llanilish masalalari yoritilgan.
Kalit soʻzlar: Sud-xatshunoslik ekspertizasi, hujjat muallifi yoki bajaruvchisini aniqlash, Hujjat muallifi yoki bajaruvchisini aniqlash.
Аннотация: Освещены задачи судебно-почерковедческой экспертизы, объекты исследования, цели, современные технологии и вопросы их применения.
Ключевые слова: Судебно-почерковедческая экспертиза, установление автора или исполнителя документа, установление автора или исполнителя документа.
Annotation: The tasks of forensic handwriting examination, objects of study, objectives, modern technologies and issues of their application are highlighted.
Keywords: Forensic handwriting examination, identification of the author or executor of the document, identification of the author or executor of the document.
Kirish so‘z: Zamonaviy sud tizimida adolatni ta’minlash va jinoyatlarni fosh etishda ilm-fan yutuqlaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shunday ilmiy yondashuvlardan biri – sud-xatshunoslik ekspertizasidir. Bu soha hujjatlar, qo‘lyozmalar va imzolarni o‘rganish orqali jinoyatlarni ochish, firibgarliklarni aniqlash va sudda haqiqatni yuzaga chiqarishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Sud-xatshunoslik ekspertizasi – bu murakkab va ko‘p qirrali fan bo‘lib, u kriminalistika, psixologiya, fiziologiya va tilshunoslik kabi bir qator fanlar bilan chambarchas bog’liq. Uning asosiy vazifasi – hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish, ularning muallifi yoki bajaruvchisini aniqlash, shuningdek, hujjatlarga kiritilgan o‘zgartirishlarni aniqlashdan iborat.
Bugungi raqamli asrda, texnologiyalar jadal rivojlanayotgan bir paytda, sud-xatshunoslik ekspertizasi ham zamonaviy usullar va yangi texnik vositalardan foydalanishni o‘zlashtirib bormoqda. Bu esa ekspertlar oldiga yangi imkoniyatlar ochish bilan birga, yangi muammolarni ham keltirib chiqarmoqda.
Ushbu maqolada biz sud-xatshunoslik ekspertizasining mohiyati, uning rivojlanish tarixi, asosiy turlari va metodlari, huquqiy asoslari hamda zamonaviy tendensiyalari haqida batafsil ma’lumot beramiz. Shuningdek, ushbu sohaning Oʻzbekiston va xalqaro miqyosdagi ahamiyatini ham koʻrib chiqamiz.
Sud-xatshunoslik ekspertizasi dunyosiga sayohatimiz davomida, bu sohaning nafaqat sud tizimida, balki kundalik hayotimizda ham qanchalik muhim ekanligini anglab yetamiz. Chunki har bir imzo, har bir hujjat ortida insonlar taqdiri, korxonalar kelajagi va davlatlar manfaatlari yotishi mumkin.
Sud-xatshunoslik ekspertizasi: Ta’rif va maqsadi
Ta’rif
Sud-xatshunoslik ekspertizasi – bu sud ekspertizasining maxsus turi bo‘lib, u hujjatlar, qo‘lyozmalar va imzolarni ilmiy-texnik usullar yordamida o‘rganish va tahlil qilish orqali sud-tergov organlariga zarur bo‘lgan faktlarni aniqlash jarayonidir.
Bu ekspertiza turi kriminalistika fanining tarkibiy qismi hisoblanadi va o‘zida quyidagi yo‘nalishlarni birlashtiradi:
- Xat (yozuv) ekspertizasi
- Hujjatlar texnik ekspertizasi
- Avtorshunos ekspertizasi
Maqsadi
Sud-xatshunoslik ekspertizasining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
- Hujjat muallifi yoki bajaruvchisini aniqlash: Qo‘lyozma yoki imzoning kimga tegishli ekanligini aniqlash orqali hujjatning haqiqiy egasini yoki uni yozgan shaxsni belgilash.
- Hujjat muallifi yoki bajaruvchisini aniqlash: Hujjatning asl nusxa yoki qalbakilashtirilgan ekanligini aniqlash, shuningdek, unda qandaydir o‘zgartirishlar kiritilgan-kiritilmaganligini tekshirish.
- Hujjat yaratilish sharoitlarini o‘rganish: Hujjat qachon, qanday sharoitda va qanday vositalar yordamida yaratilganligini aniqlash.
- Matnning mazmuni va uslubini tahlil qilish: Matn muallifi haqida ma’lumot beruvchi lingvistik va psixologik xususiyatlarni aniqlash.
- Qalbakilashtirish usullarini aniqlash: Agar hujjat qalbakilashtirilgan bo‘lsa, qanday usullar va vositalar qo‘llanilganligini aniqlash.
- Hujjatning yoshi va saqlanish sharoitlarini o‘rganish: Hujjatning qachon yaratilganligi va qanday sharoitlarda saqlanganligi haqida ma’lumot berish.
- Sud jarayonida dalil sifatida foydalanish: Ekspertiza natijalarini sud jarayonida ishonchli dalil sifatida taqdim etish.
Sud-xatshunoslik ekspertizasi orqali olingan ma’lumotlar jinoyatlarni fosh etish, fuqarolik nizolarini hal qilish va umuman, adolatni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu ekspertiza turi nafaqat jinoyat ishlarida, balki fuqarolik, ma’muriy va xo‘jalik ishlarida ham keng qo‘llaniladi.
Shuni ta’kidlash joizki, sud-xatshunoslik ekspertizasi natijalari faqatgina boshqa dalillar bilan birgalikda ko‘rib chiqilishi va baholanishi lozim. Ekspertiza xulosasi sudya, tergovchi yoki prokuror uchun majburiy emas, ammo u jiddiy e’tiborga olinadi va ko‘pincha hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi.
Sud-xatshunoslik ekspertizasining turlari
Sud-xatshunoslik ekspertizasi bir nechta asosiy turlarga bo‘linadi, ularning har biri o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va maxsus metodlardan foydalanadi. Quyida ularning har biri haqida batafsil ma’lumot berilgan:
1. Xat (yozuv) ekspertizasi
Bu sud-xatshunoslik ekspertizasining eng keng tarqalgan turi hisoblanadi. Uning asosiy vazifalari:
- Qo‘lyozma matnlar yoki imzolarning muallifi yoki bajaruvchisini aniqlash
- Shaxsning yozuv uslubini o‘rganish va tahlil qilish
- Yozuvning o‘zgartirilgan yoki o‘zgartirilmaganligini aniqlash.
Xat ekspertizasi qo‘l harakatlarining individual xususiyatlarini, yozuv tezligi, bosimi va boshqa parametrlarni o‘rganadi.
2. Hujjatlar texnik ekspertizasi
Bu tur hujjatlarning moddiy tarkibini va tuzilishini o‘rganadi. Uning asosiy vazifalari:
- Hujjatning asl yoki qalbakilashtirilgan ekanligini aniqlash
- Hujjatga kiritilgan o‘zgartirishlarni aniqlash (o‘chirish, qo‘shish, almashtirish)
- Hujjat yaratilgan vaqtni aniqlash
- Hujjat yaratishda qo‘llanilgan texnik vositalarni aniqlash
Bu ekspertiza turi kimyoviy, fizik va optik usullardan keng foydalanadi.
3. Avtorshunos ekspertizasi
Bu tur matnning lingvistik xususiyatlarini o‘rganadi. Uning asosiy vazifalari:
- Matn muallifining shaxsiy xususiyatlarini aniqlash (yoshi, jinsi, ma’lumot darajasi)
- Matn yozilgan sharoitlarni aniqlash
- Matnning asl yoki tayyorlangan ekanligini aniqlash
Avtorshunos ekspertizasi tilshunoslik, psixologiya va sotsiologiya usullaridan foydalanadi.
4. Hujjatlarning materialshunos ekspertizasi
Bu tur hujjatlarning moddiy tarkibini o‘rganadi. Uning asosiy vazifalari:
- Hujjat tayyorlashda ishlatilgan qog’oz, siyoh va boshqa materiallarning xususiyatlarini aniqlash
- Hujjatning saqlanish sharoitlarini o‘rganish
- Hujjatning yoshini aniqlash
Bu ekspertiza turi kimyo va fizika usullaridan keng foydalanadi.
5. Kompyuter-texnik ekspertiza
Zamonaviy sharoitlarda tobora muhim ahamiyat kasb etayotgan tur. Uning asosiy vazifalari:
- Elektron hujjatlarning haqiqiyligini tekshirish
- Elektron imzolarni tekshirish
- Kompyuter yordamida yaratilgan hujjatlarning xususiyatlarini o‘rganish
Bu ekspertiza turi axborot texnologiyalari va dasturlash bilimlaridan foydalanadi.
Har bir tur o‘zining maxsus metodlari va yondashuvlariga ega bo‘lib, ular bir-birini to‘ldiradi va kompleks ravishda qo‘llanilganda eng samarali natija beradi. Sud-xatshunoslik ekspertizasining turlari doimiy ravishda rivojlanib, yangilanib bormoqda, chunki yangi texnologiyalar va usullar paydo bo‘lishi bilan ekspertizaning yangi imkoniyatlari ham ochilmoqda.
Sud-xatshunoslik ekspertizasida zamonaviy texnologiyalarning qo‘llanilishi
Sud-xatshunoslik ekspertizasi sohasi texnologik rivojlanish bilan birga jadal sur’atlarda o‘zgarmoqda. Zamonaviy texnologiyalar ekspertizaning aniqligini, tezligini va samaradorligini sezilarli darajada oshirmoqda. Quyida sud-xatshunoslik ekspertizasida qo‘llanilayotgan asosiy zamonaviy texnoyalar va ularning ahamiyati haqida ma’lumot berilgan:
1. Raqamli tasvirnilogi qayta ishlash texnologiyalari
- Yuqori aniqlikdagi skanerlar va kameralar: Hujjatlarning yuqori sifatli raqamli nusxalarini olish imkonini beradi.
- Tasvirni yaxshilash dasturlari: Xira yoki shikastlangan hujjatlarning o‘qilishini yaxshilaydi.
- 3D skanning: Hujjat yuzasining mikroskopik xususiyatlarini o‘rganish imkonini beradi.
2. Spektral tahlil usullari
- Multispektral tasvirlash: Turli to‘lqin uzunliklarida hujjatni o‘rganish orqali yashirin yoki o‘chirilgan matnlarni aniqlash imkonini beradi.
- Raman spektroskopiyasi: Hujjatda ishlatilgan siyoh va bo‘yoqlarning kimyoviy tarkibini aniqlashda qo‘llaniladi.
Sud-xatshunoslik ekspertizasi: Xalqaro tajriba
Sud-xatshunoslik ekspertizasi global miqyosda muhim ahamiyatga ega bo‘lib, turli mamlakatlarda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Quyida dunyoning turli mintaqalarida sud-xatshunoslik ekspertizasining rivojlanishi va qo‘llanilishi haqida ma’lumot berilgan.
1. Amerika Qo‘shma Shtatlari
- Federal Tekshiruv Byurosi (FBI) sud-xatshunoslik ekspertizasi sohasida yetakchi rol o‘ynaydi.
- ASTM International tomonidan ishlab chiqilgan standartlar keng qo‘llaniladi.
- Xususiy ekspertiza firmalari keng tarqalgan.
- Zamonaviy texnologiyalar, jumladan AI va mashinali o‘rganish faol qo‘llaniladi.
2. Yevropa Ittifoqi
- Evropeyskiy Standart EN 16775:2015 sud-xatshunoslik ekspertizasi uchun umumiy talablarni belgilaydi.
- ENFSI (European Network of Forensic Science Institutes) soha rivojiga katta hissa qo‘shmoqda.
- Mamlakatlar o‘rtasida ekspertiza natijalarini o‘zaro tan olish amaliyoti keng tarqalgan.
- Xalqaro hamkorlik va ma’lumot almashish mexanizmlari yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
3. Rossiya
- Rossiya FHA Kriminalistika markazi sohaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqda.
- Davlat sud ekspertiza muassasalari tizimi keng rivojlangan.
- Ilmiy-tadqiqot ishlari va yangi metodikalarni ishlab chiqishga katta e’tibor qaratiladi.
4. Xitoy
- Xitoy Kriminalistika akademiyasi sohaning asosiy markazidir.
- Xitoy ieroglif yozuvi tufayli o‘ziga xos metodikalar ishlab chiqilgan.
- Zamonaviy texnologiyalar, ayniqsa AI sohasida katta yutuqlarga erishilgan.
5. Yaponiya
- Milliy politsiya agentligi sud-xatshunoslik ekspertizasi sohasida yetakchi rolni o‘ynaydi.
- Yuqori aniqlikdagi texnik vositalar keng qo‘llaniladi.
- Elektron hujjatlar ekspertizasiga katta e’tibor qaratiladi.
Xalqaro tashkilotlar va hamkorlik
- Interpol – xalqaro politsiya tashkiloti sud-xatshunoslik ekspertizasi sohasida global hamkorlikni ta’minlaydi.
- IAFFS (International Association of Forensic Sciences) – sud ekspertizasi sohasidagi xalqaro konferensiyalarni tashkil etadi.
- AAFS (American Academy of Forensic Sciences) – AQSh va xalqaro miqyosda soha rivojiga hissa qo‘shadi.
- Sud-ekspertiza muassasalarining Osiyo tarmog‘i (Aziatskaya set uchrejdeniy sudebnoy ekspertizi (Asian Forensic Sciences Network — AFSN).
Xulosa qilib aytganda, sud-xatshunoslik ekspertizasi global miqyosda jadal rivojlanmoqda. Har bir mamlakat o‘z tajribasiga ega bo‘lsa-da, xalqaro hamkorlik va standartlashtirish jarayonlari tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi va global muammolarga yechim topish maqsadida hamkorlikning kuchayishi kelajakda ham davom etishi kutilmoqda.
Foydalanilgan Adabiyotlar:
- “O‘zbekiston Respublikasida sud-ekspertlik tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 05.07.2021 yildagi PF-6256-son.
- Sud Xatshunosligi – A. S. Karimov, 2022.
- Xatshunoslik Ekspertizasi: Nazariy Asoslar va Amaliy Qo‘llanma – N. R. Tashkentov, 2023.
- Adliya Sohasida Yozuv va Imzo Ekspertizasi – M. J. Salomov, 2021.
- Sud-xatshunoslik ekspertizasi: Darslik (to‘ldirilgan qayta nashri) I-jild -T.: O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, 2018.
X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza markazi
Jizzax viloyat bo‘limi eksperti Boboyorov Ahmad O‘rol o‘g‘li