ELEKTRON SIGARETALARINING INSON ORGANIZMIGA SALBIY OQIBATLARI
Soʻnggi paytlarda odatiy sigaretalar oʻrnini salomatlik uchun zararsiz, deya targʻib etilayotgan elektron sigaretalar (veyplar) egallamoqda. Biroq ushbu mahsulot ishlab chiqaruvchilar vaʼda qilayotganidek xavfsiz emas. Hozir kashandalikning yangi ko‘rinishlari — elektron sigaret va chilimlar, afsuski, dunyobo‘yicha tamaki chekish miqdorini keskin oshirmoqda. Elektron sigaret ham oddiy tamakidan farq qilmaydi, aksincha undan zararliroq.
Elektron sigaret – nikotinli yoki nikotinsiz mahsulotni yetkazish vositasi sifatida foydalaniladigan, nafas olib yutish uchun moʻljallangan aerozol (bugʻ) hosil qiladigan e
lektron moslamadir. Moslamaning asosiy qismlari og‘iz bo‘shlig‘i, batareya va atomizator bo‘lib, ular isitish elementi, kartrij yoki maxsus suyuqligi bo‘lgan rezervuarni o‘z ichiga oladi.
Elektron sigaretlarda nikotin va nikotin bo‘lmagan suyuqliklar qo‘llaniladi, ular turli xil tarkibdagi kimyoviy aralashmalar hisoblanadi. Elektron suyuqliklarni isitish natijasida hosil bo‘ladigan aerozol tarkibida zaharli moddalar (masalan, karbonil birikmalari va og‘ir metallar), shuningdek, kanserogenlar (formaldegid, asetaldegid va boshqalar) bo‘lishi mumkin.
Elektron sigaretalar va ularning suyuqliklarining xilma-xilligi va nikotin miqdori (quvvati) ishlab chiqaruvchidan ishlab chiqaruvchiga farq qiladi. Elektron sigaretalar turli shakl va o‘lchamlarda, an‘anaviy sigaretalar yoki flesh-disklar yoki hatto ruchkalar kabi kundalik narsalar kabi ko‘rinishda bo‘ladi. Ba‘zida elektron sigaretalar etiketkalariga nikotinsiz deb yoziladi, lekin aslida ularning tarkibida nikotin mavjud bo‘ladi.
Ko‘pincha elektron suyuqliklardagi nikotinning yoqimsiz ta’mini kamaytirish va foydalanuvchini yoqimsiz ta’mga moslashtirish uchun uning tarkibiga aromatizatorlar (masalan, mentol, olcha, sitrus, qahva, dolchin, shokolad) qo‘shiladi. Tadqiqotlar shuni tasdiqlaydiki, xushbo‘y ta’m beruvchi aromatizatorlar qo’shilgan elektron suyuqliklar o‘smirlar va yoshlar uchun xushbo‘y ta’m beruvchi aromatizatorlar qo’shilmagan elektron suyuqliklarga qaraganda ancha o‘ziga tortadi. Foydalanuvchining yoshi qanchalik katta bo‘lsa, u uchun elektron suyuqlikning ta‘mi shunchalik muhim emas.
Elektron sigaretaning sog‘liqqa ta‘siri bo’yicha hozirgacha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, elektron sigaretalar uchun ta’m beruvchi aralashmalari inson qon tomirlari va yuragida joylashgan hujayralarga zarar etkazishi aniqlandi.
Elektron sigaretlardan foydalanish vaping (inglizcha “vape” dan) deb atala boshlandi, shunda foydalanuvchi o‘zini chekuvchi haqida emasdek his qiladi. Darhaqiqat, inson organizmi elektron sigaretaga oddiy sigaretga o‘xshash tarzda reksiya beradi. Elektron sigaretani iste’mol qiluvchilar, o‘zlari bilmagan holda oddiy sigaretaga nisbatan ko‘p nikotin qabul qilish xavfi mavjud, chunki oddiy sigaret iste’moli bir necha daqiqada tugasa, elektron sigaret iste’moli uzoq vaqt davom etadi. Bitta oddiy sigaretda maksimal 1 mg nikotin mavjud bo‘lsa, bir ml elektron sigareta suyuqligida (2 ml/40 mg) maksimal 20 mg nikotin mavjudligi aniqlangan.
Oddiy sigaretalar singari, elektron sigaretalar ham sog‘liq uchun xavfli moddalarni o‘z ichiga oladi va ulardan foydalanish turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘z tarkibida Nikotin saqlagan elektron suyuqliklar, inson sog’lig‘i uchun xavfli bo‘lib, nikotin qaramlikka olib keladigan zararli neyrotoksindir.
Inson hujayralari bilan olib borilgan tajribalar elektron sigaretalar oddiy sigaretalar kabi bir xil hujayra jarayonlarini tetiklashini qayta-qayta ko‘rsatishi aniqlandi. Inson ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri idrok etmaydi.
Elektron suyuqliklar inson hujayralari uchun zaxarli bo‘lib, zaxarlilik darajasi ham nikotin miqdoriga, ham ishlatiladigan aromatizator va qo‘shimchalarga bog‘liq. Misol uchun, tamaki ta’mli elektron suyuqliklar boshqalarga qaraganda xavfliroq ekanligi aniqlangan.
Har qanday bug‘ yoki tutunning organizmga kirishi inson tanasida iz qoldiradi. Vaping paytida odamlar oksidlovchi stressni keltirib chiqaradigan va saratonga olib keladigan birikmalarni yutadi.
Elektron sigaretani iste‘mol qilish havo yo‘llarining qarshiligini oshiradi, nafas yo‘llarining yallig‘lanishini kuchaytiradi va immunitet tizimining viruslardan himoya qilish qobiliyatini pasaytiradi.
Agar bir nechta odam bitta elektron sigaretdan foydalansa (birgalikda yoki qayta-qayta), bu gepatit C, gerpes, respirator viruslar va boshqalar kabi yuqumli kasalliklarni yuqtirish xavfini kuchaytiradi.
Tarkibida Nikotin saqlagan elektron sigareta iste’mol qiluvchilar odatdagi sigaretalar kabi bir xil yoki undan ko’p nikotinni qabul qiladi, bu esa chekuvchini doimiy qaramlikka olib kelishi kuzatilgan.
Olimlarning qayd etishicha, chekish ta’siri ostida organizmda 25 dan ortiq kasalliklar rivojlanishi kuchayadi. Xususan, o‘pka saratoni va miokard infarktining chekish bilan bog‘liqligi haqida ilmiy dalillar mavjud. Shuningdek, veyplar nafaqat chekuvchi, balki atrofidagilar salomatligini ham jiddiy xavf ostiga qoʻyadi. Yaʼni, ikkilamchi tutun tarkibidagi nikotin chekadiganlarga nisbatan atrofdagilar sogʻligʻiga koʻproq zarar yetkazadi.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkilotining e’lon qilingan so‘nggi hisobotiga ko‘ra, tamaki mahsulotlari iste’moli yiliga 8 million kishining o‘limiga sabab bo‘lmoqda. Xavotirli jihati, ko‘rsatkichlar yildan yilga oshib boryapti. Yoshlar, ayniqsa, voyaga yetmaganlar orasida bu illatga ruju qo‘yayotganlar ko‘payishi yanada tashvishli holat.
Tamakiga qarshi profilaktika ishlarini olib borishda insonlar, ayniqsa yoshlar orasida chekishni boshlashga ta’sir etuvchi sabablarni (omillarni) tushunish hal qiluvchi omil bo’lishi ahamiyatlidir.
Xalilova Nilufar Shuxratillaevna
Sud-ekspertlik ilmiy-tadqiqot instituti
bo‘lim boshlig‘i,
farmasevtika fanlari nomzodi