Yong‘in o‘chog‘i ya’ni yong‘inning kelib chiqish joyini aniqlash ish materiallarida mavjud bo‘lgan ma’lumotlarni o‘rganish, xodisa joyida tadqiqot o‘tkazish xamda taqdim etilgan ashyoviy dalillarni tadqiqot qilish asosida amalga oshiriladi. Jumladan, yong‘in ob’ektining tavsifi va uning termik shikastlanishi, yong‘indagi foto va video materiallar, instrumental natijalar materiallar, inshootlar va ularning yonib ketgan qoldiqlarini o‘rganish, shuningdek, guvohlarning ko‘rsatmalari va yong‘in yong‘in o‘chog‘ini aniqlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarini o‘z ichiga olgan boshqa materiallar orqali o‘rganiladi.
Yong‘in joyini aniqlashda quyidagi ma’lumotlar ishlatiladi:
– termal shikastlanishlar va yong‘in o‘chog‘i belgilarini vizual ravishda aniqlash natijalari (yong‘in joyini tekshirish bayonnomasida og‘zaki tavsif, fotosuratlar, video materiallar);
– instrumental tadqiqotlar natijalari;
– yong‘in o‘chog‘ini aniqlashning yordamchi usullaridan foydalanish natijalari;
– yong‘in o‘chog‘ining bilvosita belgilari;
– guvohlarning ko‘rsatmalari (guvohlar, texnik xodimlar va boshqalar).
Yong‘in o‘chog‘i to‘g‘risida ishda keltirilgan ma’lumotlar tanlab emas, balki to‘liq tahlil qilinishi kerak. Muayyan og‘zaki tavsiflardan foydalanish mumkin emas.
Termal shikastlanishlar tahlili B.V.Megorskiyning uslubiga ko‘ra – yong‘in o‘chog‘i belgilarning fizik mohiyatini aniqlash, tizimlashtirish va tushuntirishni ta’minlaydi. Yong‘in markazining va yonishning tarqalishi yo‘nalishining belgilarining tahlilini yong‘in joyini ko‘zdan kechirish bayonnomasi va boshqa mavjud materiallarda qayd etilishi zarur.
Yong‘in yong‘in o‘chog‘ini va mumkin bo‘lgan yonish manbalarini farqlash (differensatsiya) bo‘yicha tahliliy ishlar olib borilishi kerak. Buning uchun issiqlik shikastlanishining taqsimlanishining aniqlangan surati yong‘in yuklamasining yong‘in ob’ekti bo‘yicha taqsimlanishining surati bilan taqqoslanishi kerak, yong‘inning vertikal harorat taqsimoti, konvektiv oqim yo‘nalishi, tabiati turli zonalarda havo almashinuvi va boshqa omillar. Shuningdek, binoning (inshootning) me’moriy-qurilish yechimlari, moddalar va materiallarning yong‘inga xavfli xususiyatlari va paydo bo‘ladigan termal shikastlanishlar rasmiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan boshqa omillar, xususan, ma’lum bir yong‘inni o‘chirish xususiyatlari (vaqt va yo‘nalishlar yong‘inga qarshi vositalarni yetkazib berish, yopiq zonalarning bo‘lishi mumkin).
Ishning materiallarida tegishli dastlabki ma’lumotlar yo‘qligi yoki boshqa holatlar sababli ushbu omillarni hisobga olishning iloji yo‘qligi xulosa matnida qayd etilishi kerak.
Tuzilmalar, mahsulotlarga termik shikastlanish darajasini miqdoriy baholash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yong‘in sodir bo‘lgan joyda yashirin yong‘in o‘chog‘i belgilarni aniqlash uchun quyidagi instrumental usullardan foydalanish mumkin:
- a) maydon:
– penetratsiya usuli bilan yog‘ochni maydalanish chuqurligini o‘lchash;
– sovuq va qattiq po‘latdan yasalgan buyumlarni tadqiq qilishning magnit usuli;
– metall konstruksiyalarni tadqiq qilishning zamonaviy usuli, metallga xaroratning ta’sirini o‘rganish;
– beton va temir-beton konstruksiyalarni o‘rganish ultratovush usuli;
- b) laboratoriya:
– infraqizil spektroskopiya;
– termal tahlil;
– rentgen fazali tahlil qilish.
Issiqlik effektining hisoblangan harorat va vaqt parametrlarini aniqlash uchun dastur asosida quyidagilar qo‘llaniladi:
– o‘tin va taxta qirindilarining kuygan qoldiqlarini elektrorezistiv usulda o‘rganish
– okalinaning tarkibiy qismini tahlil qilish usullari.
Okalina – bu metallarni havoda qizdirganda kislorodning bevosita ta’siridan hosil bo‘lgan oksidlarning aralashmasi. Odatda bu atama barcha metallarning oksidlariga emas, balki faqat temir va misga nisbatan qo‘llaniladi.
Uslublar va texnikalar ro‘yxati yangi ekspertlik metodikasi ishlab chiqilishi bilan kengayishi mumkin.
Yuqoridagi vizual va instrumental usullar bilan olingan natijalar yong‘in paytida o‘rganilayotgan ob’yektlarning fizik xususiyatlarining o‘zgarishini aks ettiradi; olov yong‘in o‘chog‘ini aniqlash uchun ular olovda mavjud bo‘lgan boshqa ma’lumotlar bilan birgalikda ishlatiladi.
Yong‘in joyini aniqlashning yordamchi usullari, xususan, yong‘in sodir bo‘lgan joyda elektr tarmoqlarida avariya rejimlari belgilarining taqsimlanishini aniqlash, issiqlik talab qiladigan qurilish inshootlarida qoldiq harorat zonalarini o‘rnatishni o‘z ichiga oladi.
Yong‘in markazining bilvosita alomatlari yong‘in oldidagi individual hodisalarni o‘z ichiga olishi mumkin (masalan, qorning mahalliy erishi va mahalliy isitishning boshqa belgilari); yong‘in paytida ishlaydigan texnik qurilmalarning ishlash algoritmidagi nosozliklar; elektr himoya qilish vositalarini faollashtirish; soatni to‘xtatish; telefon aloqasini buzish; tashlab qo‘yilgan birlamchi yong‘inga qarshi uskunalar; odamlar va hayvonlarning o‘ziga xos reaksiyasi va boshqalar.
Guvohlarning ko‘rsatmalarini tahlil qilish yuqorida keltirilgan tadqiqotlar tugagandan so‘ng amalga oshiriladi. Yong‘in markazining ob’yektiv belgilari va taqdim etilgan ma’lumotlarni ehtiyotkorlik bilan ajratish, ulardan berilgan savolga javob berish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni olishni o‘z ichiga oladi.
Guvohlarning ko‘rsatmalarini tanlab yemas (yong‘in o‘chog‘i haqidagi farazni tasdiqlovchi), balki to‘liq tahlil qilish kerak. Xulosada ko‘rsatmalarning qaysi biri diqqat markazida ekanligi haqidagi taxminni tasdiqlashini va qaysi biri ularga zid ekanligini va bu aniq qarama-qarshilik nima ekanligini ko‘rsatishi kerak. Agar ekspert buni o‘z vakolatlari doirasida bajarishi mumkin bo‘lsa, mavjud bo‘lgan kelishmovchiliklarni tushuntirish kerak.
Ishda mavjud bo‘lgan ma’lumotlarga va ekspertiza natijalariga qarab yong‘in markazini bir necha santimetrgacha va bir necha kilometrgacha (o‘rmon yong‘inlari) aniqligi bilan aniqlash mumkin. Qanday bo‘lmasin, diqqatni ma’lum bir hudud ichida lokalizatsiya qilish xulosada asoslanishi kerak.
Yong’in-texnik ekspertizasi laboratoriyasi eksperti
B.Mirzayev