O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan
2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasida milliy iqtisodiyotni isloh qilish borasida tashqi savdo, soliq va moliya siyosatini liberallashtirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va xususiy mulk dahlsizligini kafolatlash, qishloq ho‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni tashkil etish hamda hududlarni jadal rivojlantirishni ta’minlash bo‘yicha ta’sirchan choralar ko‘rildi. Jahon miqyosidagi murakkab jarayonlarni va mamlakatimiz bosib o‘tgan taraqqiyot natijalarini chuqur tahlil qilgan holda keyingi yillarda “Inson qadri uchun” tamoyili asosida xalqimizning faravonligini yanada oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarini transformatsiya qilish va tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, inson huquqlari va manfaatlarini so‘zsiz ta’minlash hamda faol fuqarolik jamiyatini shakllantirishga qaratilgan islohotlarning ustuvor yo‘nalishlari belgilab olindi.
Tadbirkorlik sub’ektlarining boy berilgan foyda tushunchasi, uni aniqlash va undirib olishning umumiy qoidalari haqida har bir tadbirkor tanish bo‘lishi kerak, chunki hech kim odatdagi moliyaviy xavfdan va kontragentlarning noto‘g‘ri xatti-harakatlaridan himoyalanmagan. Bunday holatlar biznesga jiddiy zarar keltiradi, lekin bunday holatlarga qonuniy yo‘l bilan o‘z vaqtida javob qaytarish moliyaviy foyda keltirishga yordam beradi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida boy berilgan foyda masalasi bir qator moddalari bilan tartibga solingan.
Mulkiy zarar – jismoniy yoki yuridik shaxsga yetkazilgan moddiy zarar. Mulkiy zarar va uni qoplash masalalari fuqarolik xuquqiga taalluqli masalalardir. Umumiy qoidaga binoan, yetkazilgan mulkiy zarar to‘la miqdorda qoplanishi kerak. Yetkazilgan mulkiy zararni kamroq miqdorda qoplashga faqat qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda yo‘l qo‘yiladi. Mulkiy zarar “haqiqiy zarar” va “boy berilgan foyda” kabi turkumlarga bo‘linadi. Haqiqiy zarar deganda, buzilgan mulkiy huquqni tiklash uchun qilingan yoki qilinishi kerak bo‘lgan xarajatlar, mol-mulkning yo‘qolishi, kamayishi, nobud bo‘lishi, shikastlanishi tushuniladi. Boy berilgan foyda deganda, zarar ko‘rgan shaxsning huquqlari buzilmaganida olinishi mumkin bo‘lgan, lekin olinmay qolgan daromad tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 324-moddasi 1-qismi asosida majburiyatning noto‘g‘ri bajarilishi natijasida qarzdor yetkazilgan zararni qoplashi shart. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 236-moddasiga binoan, majburiyatlar majburiyat shartlari va qonun talablariga muvofiq, va bunday shartlar va biznes aylanmasi yoki boshqa odatda qo‘yiladigan talablar bo‘lmagan taqdirda, urf-odatlariga muvofiq bajarilishi shart. Bu shuni anglatadiki, majburiyatlarni bajarish tartibi uning taraflari o‘rtasida tuzilgan shartnoma yoki qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Boy berilgan foyda va haqiqiy zararni aniq ajratish kerak, chunki bu har xil qarash va yondashuvni talab qiladigan da’volar.
Haqiqiy zarar – bu shikastlangan tomonga ta’mirlash zarurati yoki yo‘qolgan mulkni sotib olish va huquqlarning buzilishi tufayli yetkazilgan zarar. Bu tushumlarning haqiqiy miqdori uchun aniq tasdiqlangan xarajatlardan iborat (materiallar narxi, demontaj, montaj, ish qiymati).
Misol: Shaxs uyini ijaraga bermoqchi va daromad olmoqchi, lekin yuqori qavatda yashovchi qo‘shnilaridan suv toshqini o‘tdi. Shaxs begonalarning harakatlari tufayli daromaddan mahrum bo‘ladi. Bu holda, to‘g‘ridan – to‘g‘ri boy berilgan foyda – bu ijara miqdori, haqiqiy zarar – bu ta’mirlash xarajatlari hisoblanadi.
Yetkazib berish muddatlarining buzilishi da’volarning eng ko‘p uchraydigan sabablaridan biridir. Agar buyurtmachi yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuzgan bo‘lsa, yetkazib beruvchi yetkazib berishning uzilishi tufayli buyurtmachi yo‘qotgan daromadni qaytarib berishni talab qilishi mumkin. Buyurtmachi kompaniyasining zahiradagi mahsuloti mijozning ehtiyojlarini qanoatlantirolmaydi.
Shu yuqorida bayon etilgan holatlardan kelib chiqib, tadbirkorlik sohasida boy berilgan foydani aniqlash masalasida tadbirkor tomonidan buzilgan mulkiy huquqni tiklash uchun qilingan yoki qilinishi kerak bo‘lgan xarajatlar, mol-mulkning yo‘qolishi, kamayishi, nobud bo‘lishi, shikastlanishi haqiqiy zarar summasi bo‘lsa, zarar ko‘rgan shaxsning huquqlari buzilmaganida olinishi mumkin bo‘lgan, lekin olinmay qolgan daromad summasi boy berilgan foyda miqdorini tashkil etadi deb hisoblash joiz.
Boy berilgan foyda borligini qanday isbotlash mumkin?
Zararlarni qoplash bilan bog‘liq ishlarda javobgar xatti-harakatlari (harakatsizligi) natijasida zarar vujudga keltirgan shaxs xisoblanishini, shuningdek majburiyatlarni buzilishi yoki yetkazilgan zarar, zararlar mavjudligi faktlarini da’vogar isbotlashi shart.
Zararlarni undirishda isbotlash predmeti quyidagi faktlarni o‘z ichiga oladi:
- Aniq bir shaxs (shaxslar) tomonidan qonunchilikka zid harakatlar yoki harakatsizlik, kelishuv, bitim sodir etilishi;
- Da’vogarda zararlarning mavjudligi va ularning hajmi;
- Da’vogar huquqining buzilishi (qonunga qarshi harakat) va uning zararlari orasidagi sabab-oqibat munosabatlari.
Olinmay qolgan daromadni undirish uchun uni olish imkoniyatini tasdiqlash va keltirilgan summani asoslash zarur.
Tadbirkorning asosiy muammosi – boy berilgan foydani sudda isbotlash. Ko‘rib chiqishning barcha bosqichlarida faol bo‘lish, barcha qonuniy imkoniyatlarni qo‘llagan holda, o‘z hisob variantlarini taklif qilish muhim. Endi bu mavzu bo‘yicha tobora ko‘proq qoniqarli da’volar mavjud va asosan uchta omilga e’tibor qaratish kerak, ularsiz ijobiy natijaga erishish mumkin emas:
– hech qanday foyda ko‘rilmagan;
– huquqlarning buzilishi;
– noqonuniy kontragent va noqonuniy xatti-harakatlar, buning natijasida biznes zarar ko‘rdi.
Har qanday bahsli vaziyatlarni hal qilish uchun huquqiy va me’yoriy tayyorgarlik zarur.
Foydani qaytib olish imkoniyati faoliyatning turli sohalariga tegishli quyidagi qoidalar bilan tartibga solinadi: O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni (2 may 2012 yil 328-son), O‘zbekiston Respublikasining «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi Qonuni (2004-yil 26-avgust, 662-II-son), Tomonlar o‘rtasidagi shartnomalar va kelishuvlar.
Boy berilgan foydani undirish tartibi
Boy berilgan foydani qaytarish sudda ham, suddan tashqari ham mumkin. Boy berilgan foydani suddan tashqari undirish mumkin, agar shartnomada kreditorning qarzdorning bahssiz pullari yoki mol-mulkini undirish huquqi ko‘zda tutilgan bo‘lsa. Bundan tashqari, shartnoma majburiyatlari bajarilmagan taqdirda, qarzdorning pul mablag‘lari yoki mol-mulkini garovga qo‘yishni nazarda tutishi mumkin.
Biroq, ko‘pincha boy berilgan foydani undirish sudda amalga oshiriladi. Bu toifadagi ishlar iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. Boy berilgan foydani undirish da’volarni ko‘rib chiqishning umumiy tartibida amalga oshiriladi.
Zararni undirish to‘g‘risida iqtisodiy sudga da’vo arizasi berilganda:
- Talabnoma topshiriladi.
- Boy berilgan foyda to‘g‘risida dalillar va uning hajmini tasdiqlash, xususan:
tovarlar, ishlar, xizmatlar nuqsonlarini bartaraf etish xarajatlari hisob-kitoblari smetasi (hisobi);
majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik miqdorini belgilaydigan shartnoma va boshqalar. Yo‘qotilgan daromad miqdori (foydaning yo‘qolishi), agar yetkazib beruvchi tomonidan majburiyat bajarilmagan bo‘lsa, oqilona xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlanishi kerak.
- Boy berilgan foydani undirish to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqayotganda, yetkazib beruvchi tomonidan yetkazilgan zararlar va qarzdor tomonidan sodir etilgan majburiyatlarning buzilishi o‘rtasida sababiy bog‘liqlik borligini isbotlashi shart.
- Da’vo arizasi boy berilgan foyda, davlat bojlari asosida aniqlanadi.
Bunday toifadagi holatlar uchun (kechiktirilgan qarzdorlik yoki ijara masalasida) davlat boji miqdori O‘zbekiston Respublikasining “Davlat boji to‘g‘risida”gi qonuni (2020 yil 6 yanvar, O‘RQ 600-son) ilovasiga asosan keltirilgan stavkalarda belgilanadi.
Boy berilgan foyda faktini isbotlash qachon qiyin bo‘ladi?
Sud har doim ham da’voni qanoatlantirmaydi. Ba’zi hollarda muvaffaqiyatga erishish juda qiyin yoki hatto imkonsizdir:
– nizo taraflari o‘rtasida kelishuv borligini tasdiqlovchi hujjatli dalillar yo‘qligi;
– qonunning yoki shartnomaning buzilishini isbotlashning mumkin emasligi, shu jumladan foyda yetishmasligiga olib kelgan sabab-oqibat munosabatlari.
– ayblanuvchi foydasiga rad etib bo‘lmaydigan dalillar;
– uchinchi shaxs texnogen yoki tabiiy ofat shaklida fors-major holatlari natijasida shartnomani buzishga majbur bo‘lganda.
– yo‘qotilgan foydaning yetarli asoslanmaganligi yoki asossiz da’vosi.
Da’vo muddati tadbirkor huquqi buzilishi va zarar faktini bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan paytdan boshlanadi.
Da’vo muddati
Standart da’vo muddati – 3 yil. Vaqt chegaralari, shaxs huquqbuzarlik to‘g‘risida xabardor bo‘lgan kundan boshlab amal qila boshlaydi. Masalan, ayblanuvchi sarf materiallarini yetkazib berish muddatini buzgan. Bunday holda, da’vo muddati kechiktirilgan birinchi kundan boshlanadi. Agar shartnomada ijro shartlari ko‘rsatilmagan bo‘lsa, da’vogar yetkazib beruvchiga o‘z talablarini bildirish huquqiga ega bo‘lgan paytdan boshlab da’vo muddati boshlanadi.
Boy berilgan foydaning ehtimoliy xususiyati:
Zararlarni qoplashga mos hajm ishonchlilikning oqilona darajasi bilan belgilanishi shart. Sud majburiyatlarni bajarmaslik yoki nomunosib tarzda bajarishi natijasida yetkazilgan zararni qoplash bo‘yicha, zararlarning hajmi ishonchlilikning oqilona darajasi bilan aniqlab bo‘lmasligi yagona asosida kreditor talabini qanoatlantirishni rad eta olmaydi. Bu holatda zararlarni qoplashga mos hajm sud tomonidan adolatli va majburiyatni buzganlik uchun javobgarlikning mutanosibligi prinsiplaridan kelib chiqib ishni barcha holatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi.
Boy berilgan foyda olinmay qolgan daromad ko‘rinishiga ega bo‘lishi munosabati bilan, ularni qoplash bilan bog‘liq nizolarni hal etish jarayonida da’vogar tomonidan taqdim etilgan hisob-kitoblar tahminiy bo‘lishi va ehtimoliy xususiyatga ega bo‘lishini inobatga olish zarur.
Xulosa sifatida aytadigan bo‘lsak, boy berilgan foyda – bu shaxs olishi kerak bo‘lgan, lekin uchinchi shaxslarning noqonuniy harakatlari tufayli ololmagan daromadi, mablag‘i. Boy berilgan foyda haqiqiy zarardan farq qiladi. Ikkinchi holda, odam o‘z mulkiga zarar yetkazilishi bilan bog‘liq haqiqiy xarajatlarni kutadi. Haqiqiy zarar hozirgi moliyaviy ahvolning yomonlashishini anglatadi. Foydaning yo‘qolishi, vaziyat yaxshilanishi kerak bo‘lgan vaziyatda hech qanday yaxshilanishni anglatmaydi. Bu yo‘qotilgan daromad hisoblanadi.
Tadbirkorlik sub’ektlarining boy berilgan foydasi – biznesning boshqa muhim shartlari bilan bog‘liq bo‘lgan uchinchi shaxslarning faoliyati tufayli huquqlarini buzilishi, qarzning o‘z vaqtida qaytarilmasligi, shuningdek shartnoma majburiyatlarini bajarmaslik yoki kechiktirib bajarish natijasida tadbirkorning pul yo‘qotishi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, tadbirkorlik sub’ektining boy berilgan foydasi –xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning boshqa tadbirkorlarning harakatlari tufayli ololmagan daromadi.
Boy berilgan foydani undirish hollari eng qiyin jarayon deb hisoblanadi, chunki olinishi mumkin bo‘lgan daromad miqdorini isbotlash juda qiyin. Bundan tashqari, shaxs umuman mablag‘ olishi kerakligini isbotlashi qiyin. Shuning uchun ham bugungi kunda tadbirkorlik sohasida boy berilgan foydani aniqlashda yosh tadbirkorlar uchun huquqiy ongni oshirish muhimdir.
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi X. Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza markazining
Sud iqtisodiy ekspertizasi bo‘limi mudiri Sh. Urozmatov