Bugungi kunda axborot texnologiyalari taraqqiyoti natijasida, nafaqat kundalik turmush tarzimizda va axborot texnologiyalar sohasida, balki deyarli barcha sohalarda axborotlashtirish, avtomatlashtirish va tizimlashtirish jarayonlari mutloqo yangicha tusda ortib bormoqda. Jumladan, DNK laboratoriyalarini avtomatlashtirish tahlil jarayonlarini samarador, tezkor va ishonchli qilish uchun zamonaviy yechimdir. Ushbu jarayon murakkab va vaqt talab qiluvchi amaliyotlarni avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida optimallashtirishni nazarda tutadi. Avtomatlashtirishning asosiy afzalliklari – inson xatolarini kamaytirish, natijalarni tezlashtirish va tadqiqoti sifatni hamda samaradorlikni oshirishdir.
DNK laboratoriyalarida axborot almashinuvini avtomatlashtirish zamonaviy ilmiy va texnologik jarayonlarning ajralmas qismiga aylandi. Ushbu zarurat laboratoriyaning samaradorligini oshirish, inson omilini kamaytirish va tahlil jarayonlarini tezlashtirish ehtiyojidan kelib chiqadi.
Umuman olganda axborot almashinuvini avtomatlashtirishning zarurati keng ko’lamli masala xisoblanadi, jumladan, ma’lumotlar hajmining ortib borishi ya’ni DNK laboratoriyalarida katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashga to’g’ri kelishi mumkin (masalan, DNK sekvensiyalari, tahlil natijalari, namunalar metama’lumotlari va ularni solishtirish), bu albatta ma’lumotlarni kiritish va almashish jarayonlari uchun ko‘p vaqt talab qiladi, natijada xatolik xavfini oshiradi.
Ushbu sohadagi faoliyatida sifat nazoratini, ish unumdorligi va natijaning ishonchliligi masalalarini tartib solish uchun ISO 17025, GLP kabi xalqaro standartlar ishlab chiqilgan va laboratoriyalarda o’tkaziladigan tadqiqotlar va ularning natijalari Ushbu standart talablariga muvofiq rasmiylashtiriladi. Avtomatlashtirish yordamida ushbu jarayonlarni hujjatlashtirish va auditga tayyor holda saqlanadi.
DNK laboratoriyalarida axborot oqimini boshqarish tizimlari, ayniqsa LIMS (Laboratory Information Management Systems), namunalarni boshqarish, tahlil jarayonlarini avtomatlashtirish va natijalarni kuzatish uchun zarur bo‘lgan muhim vositalardan biridir. Ushbu tizimlar laboratoriyalarning samaradorligini oshirib, inson xatolarini kamaytiradi va tahlil natijalarining ishonchliligini ta’minlaydi. Biroq, ushbu tizimlarning joriy etilishi va foydalanilishi jarayonida ba’zi muammolar yuzaga keladi. Quyida ushbu muammolar, rivojlangan davlatlar tajribasi va tizimning afzalliklari ko‘rib chiqiladi.
Axborot Oqimini Boshqarish Tizimlarining Muammolari
Integratsiya muammolari
Ko‘plab laboratoriyalar eski ma’lumotlar bazalari va qo‘lda boshqariladigan tizimlardan foydalanishda davom etmoqda. Yangi avtomatlashtirilgan tizimlarni mavjud infratuzilma bilan integratsiya qilish qiyin bo‘lishi mumkin. Bu nafaqat texnologik moslashuv muammolarini, balki jarayonning murakkabligini oshiradi.
Texnik xizmat va xavfsizlik
DNK laboratoriyalarida ishlatiladigan axborot tizimlari kiberxavfsizlik tahdidlariga nisbatan sezgir bo‘lib, ular ma’lumotlar xavfsizligini ta’minlash uchun doimiy texnik xizmat ko‘rsatishni talab qiladi. Bu esa qo‘shimcha xarajat va inson resurslarini talab etadi.
Xodimlarni tayyorlash zaruriyati
Yangi tizimlardan samarali foydalanish uchun xodimlarni o‘qitish zarur. Avtomatlashtirilgan tizimlarga o‘tishda xodimlarning bilim darajasini oshirish vaqt talab qiluvchi jarayon bo‘lib, bu vaqtinchalik ishlab chiqarish samaradorligiga ta’sir qilishi mumkin.
Rivojlangan Davlatlar Tajribasi
Rivojlangan davlatlarda, xususan, AQSh va Yevropada LIMS tizimlari samarali joriy etilgan. Illumina, Thermo Fisher Scientific kabi kompaniyalar genom laboratoriyalarida axborot oqimini boshqarish bo‘yicha ilg‘or texnologiyalarni taklif qilmoqda. Bu tizimlar namunalarni avtomatik ravishda kuzatish va boshqarish, natijalarni real vaqt rejimida baholash imkonini beradi.
Niderlandiya va Germaniya kabi davlatlar avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida tahlil jarayonlarini sezilarli darajada tezlashtirib, inson xatolarini minimallashtirishga erishdi. Bu davlatlarda LIMS tizimlarining bar-kodlash texnologiyalari, ovozli buyruqlar va masofaviy boshqarish imkoniyatlari keng qo‘llanilmoqda.
Afzalliklari
Jarayonning tezlashishi va samaradorlikning oshishi
Avtomatlashtirilgan axborot tizimlari namunalar ketma-ketligini avtomatik boshqarib, ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonini sezilarli darajada tezlashtiradi. Natijada laboratoriyalar ko‘proq tahlil ishlarini qisqa vaqt ichida bajarish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Inson xatolarining kamayishi
DNK tahlil jarayonlarining avtomatlashtirilishi orqali qo‘lda bajariladigan murakkab jarayonlar o‘rnini texnologik echimlar egallaydi. Bu esa natijalar sifatini oshirib, xatoliklar ehtimolini kamaytiradi.
Standartlarga muvofiqlik
Xalqaro standartlar, masalan, ISO 17025 kabi standartlarga muvofiqlikni ta’minlash LIMS tizimlari orqali osonlashadi. Bu tizimlar barcha jarayonlarni hujjatlashtiradi va avtomatik ravishda saqlaydi, bu esa audit va inspeksiya jarayonlarini soddalashtiradi.
DNK laboratoriyalarida axborot oqimini boshqarish tizimlarini joriy etish zamonaviy laboratoriyalar samaradorligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarning tajribasi bu tizimlarning afzalliklarini isbotlab, ularni joriy qilish orqali laboratoriya jarayonlarini optimallashtirish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga, muammolarni hal qilish uchun texnik xizmat, xavfsizlik va xodimlarni tayyorlash kabi yo‘nalishlarda chora-tadbirlar ko‘rilishi zarur.
Ataniyazov Doniyor Shonazarovich
X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertiza markazining
Sud-ekspertlik ilmiy-tadqiqot instituti bosh ilmiy xodimi (2-darajali yurist).