Annotatsiya. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha mutaxassislar jumladan hisob va audit mutaxassislarning mavqei ortadi. Shu sababli bugungi kunda bu sohani o’rganish, mutaxassislarni tayyorlashga katta e’tibor qaratilmoqda, jamiyatda sud iqtisodiy ekspertizaning ahamiyati, uning muhimligi, tarmoqlari haqida umumiy bilim va tushuncha hosil qilish ustuvor yo’nalishlardan biridir. Maqola aynan shu doirada ochib berilgan.
Kalit so’zlar: sud ekspertizasi, sud iqtisodiy ekspertizasi (SIE), “hududiy” sud ekspertlari, protsessual qonunchilik bazasi.
Ekspertizaning protsessual xususiyati va zamonaviy iqtisodiy sharoitlarda sud ekspertining iqtisodiy va huquqiy holati hozirgi davrda yanada dolzarb bo’lib kelmoqda. Hozirgi kunda O’zbekistonda sud ekspertizasining dolzarb yo’nalishlaridan biri bu sud ekspertizasi sohasida davlat-xususiy sherikligini kengaytirishdir. Shu munosabat bilan sud ekspertizasini ishlab chiqarish, ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish, ularning kasbiy tayyorgarligi va mutaxassis kadrlarning malakasini oshirishda “xususiy”, ya’ni nodavlat sud ekspertlarining ishtirokini kengaytirish bo’yicha chora-tadbirlar rejalashtirilgan va amalga oshirilmoqda. Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan qabul qilingan 2019-yil 19-yanvardagi PQ-4125-sonli “Sud ekspertlik faolyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi qarori bilan nodavlat sud ekspertiza tashkilotlariga ham 44 turdagi ekspertizalarni oʻtkazishga ruxsat berildi.
Sud ekspertining huquqiy mohiyatini aniqlash va mavjud yuridik institutlarni tahlil qilish sud-iqtisodiy ekspertizaning mohiyati va maqsadini anglash bilan chambarchas bog’liqdir.
OʻzR JPKning 174-moddasiga muvofiq, sud-iqtisodiy ekspertizalarni faqat davlat sud-ekspertiza muassasalarining mutaxassislari oʻtkazadi, alohida hollarda esa, boshqa korxona, muassasa, tashkilotlarning mutaxassislari oʻtkazadi. Alohida hol ekspertiza tayinlash toʻgʻrisidagi qarorda yoki ajrimda asoslantirilishi lozim.
Iqtisodiy ekspertiza ekspert bahosi maqsadi, predmeti va vazifalariga qarab davlat muassasalarida hamda yuqorida nomi qayd etilgan qaror talabiga binoan nodavlat tashkilotlarda o’tkazilishi mumkin. Shu bilan birga, tekshiruv jarayoni vakolatli shaxs (ekspert) tomonidan davlat va nodavlat tashkilotlarining ehtiyojlari, shuningdek manfaatlari bilan belgilanadigan maxsus kasbiy bilimlarni talab qiladigan savollarga javob olish uchun chuqur, har tomonlama o’rganishni nazarda tutadi [11].
Normativ va qonunchilik bazasi sud-iqtisodiy ekspertizasini tayinlash uchun asoslar va shartlarni oldindan belgilab beradi, ekspertiza natijalarini va ekspert xulosasini ishda dalil sifatida baholash va qo’llash printsipini belgilaydi, shuningdek huquqlarni aniq belgilaydi va chegaralaydi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ekspert – bu inson hayotining ma’lum bir sohasi bo’yicha aniq bilimlarga ega bo’lgan va shu munosabat bilan tergov yoki boshqa davlat organlari tomonidan ekspert harakatlarini amalga oshirish jarayoniga jalb qilinishi mumkin bo’lgan shaxs. Oʻzbekiston Respublikasining “Sud ekspertizasi toʻgʻrisida”gi qonunga binoan sud eksperti- xulosa berish uchun fan, texnika, sanʼat yoki hunar sohasida maxsus bilimlarga ega boʻlgan, belgilangan tartibda suj eksperti sifatida tayinlangan jismoniy shaxs. Sud ekspert-iqtisodchisining protsessual xususiyati O’zbekiston Respublikasining protsessual qonunchilik bazasi bilan belgilanadi. Iqtisodiy mutaxassislikka ega boʻlgan shaxs tergov organining qarori yoki sudning ajrimini chiqargan taqdirda ekspert-iqtisodchiga aylanadi va ekspertiza o’tkazish hamda ekspertiza uchun taqdim etilgan materiallar va dastlabki ma’lumotlar topshirilgan paytdan boshlab O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilangan sud ekspertining huquqlari, majburiyatlarini oladi.
Sud-iqtisodiy ekspertizasining ilmiy uslubiy metodlari – bu huquqiy va iqtisodiy fanlarning rivojlanishi hamda amaliy yutuqlari asosida ishlab chiqilgan ekspert tadqiqotlari metodlari. Ushbu uslublarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin: hujjatli, taqqoslash, qarama-qarshi tekshiruv, nazorat solishtirish va ketma-ket hisoblash usullari.
Yuqoridagilar bilan bog’liq ravishda sud-iqtisodiy ekspertizasi usullari ekspert-iqtisodchilar tomonidan statistik, buxgalteriya hisobi, fuqarolik huquqiy hujjatlari va boshqa materiallarning normalari va talablari, operativ va boshqaruv hisob hujjatlarini o’rganish doirasida foydalaniladigan ilmiy uslublar to’plami sifatida tushunilishi kerak. Mutaxassis sudya bilan birgalikda o’z bilimini maxsus bilimlarga asoslanib, u yoki bu faktning ish uchun ahamiyati to’g’risida qaror qabul qilishga haqlidir. Shu munosabat bilan, ish bo’yicha qaror qabul qilish jarayoni sud protsesslari va sud ekspertining o’zaro ta’siri natijasidir.
Dunyo miqyosida turli xil sud-iqtisodiyot ekspertizasi tizimlari mavjud bo’lib, ular mamlakat qonunlaridan kelib chiiqb tartibga solinadi. Rossiya Federatsiyasi Oliy sudi Plenumining 2010-yil 21-dekabrdagi 28-sonli “Jinoiy ishlar bo’yicha sud ekspertizasi to’g’risida” gi qaroriga binoan jinoyat ishini tekshirish davlat ekspertiza muassasasi tomonidan yoki boshqa shaxs tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Rossiya Federatsiyasining Fuqarolik Kodeksi va “Notijorat tashkilotlari to’g’risida” Federal qonuniga muvofiq nodavlat tashkilotlari tomonidan qabul qilingan nizomlarga muvofiq sud – iqtisodiy ekspertiza faoliyatini olib boradilar.
Qozog’iston Respublikasi Qonuni qabul qilingan paytdan boshlab, 1997-yil
17-noyabrdagi “Sud ekspertizasi to’g’risida” “xususiy” sud ekspertlari institutini shakllantirish boshlanadi. Ushbu Qonunning 10-moddasi sud-tibbiyot faoliyatini litsenziya asosida amalga oshiruvchi shaxslar – litsenziatlar, shuningdek boshqa shaxslar tomonidan ushbu Qonunning talablariga muvofiq bir martalik asosda sud ekspertizasini o’tkazish imkoniyatini nazarda tutadi. 1997-yil 17-noyabrdagi “Sud ekspertizasi to’g’risida”gi amal qilish muddati tugagan Qozog’iston Respublikasining qonunida ushbu shaxslarning faoliyatini tartibga soluvchi moddalar mavjud emas edi. Amaldagi Qozog’iston Respublikasining 2010-yil
20-yanvardagi “Qozog’iston Respublikasida sud-ekspert faoliyati to’g’risida”gi qonunida bunday normalar mavjud emas.
Qaror bilan tasdiqlangan Nodavlat sud-ekspertiza tashkilotlari faoliyatini tashkil etish tartibi toʻgʻrisidagi nizomga muvofiq, nodavlat sud-ekspertiza tashkiloti yuridik shaxs shaklida tashkil etiladi. Nodavlat sud-ekspertiza tashkiloti fuqarolik, iqtisodiy, jinoyat va maʼmuriy sud ishlari boʻyicha sud ekspertizasini oʻtkazishga ixtisoslashtirilgan, shtatida sud eksperti sertifikatiga ega mutaxassislar boʻlgan tashkilot hisoblanadi.
Qaror bilan, shuningdek, Nodavlat sud-ekspertiza tashkilotlari sud ekspertlarini qayta tayyorlash, malakasi va huquqiy bilimini oshirish tartibi toʻgʻrisidagi hamda Sud eksperti sifatida kasbiy layoqatni tasdiqlovchi sertifikat olgan shaxslarning yagona reyestrini yuritish tartibi toʻgʻrisidagi nizomlar tasdiqlandi [1].
Sud-iqtisodiy ekspertizasi sudning turli bosqichlarida ko’rib chiqiladigan, quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflangan mustaqil dalil manbai hisoblanadi:
1) tekshirilayotgan hudud bilan bog’liq moliyaviy-xo’jalik va tadbirkorlik faoliyati faktlari to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lish;
2) qonunda nazarda tutilgan protsessual shaklga egalik qilish [10];
3) qonunchilikda belgilangan iqtisodiy, moliyaviy va tadbirkorlik faoliyati faktlari to’g’risida dalillarga asoslangan ma’lumotlarni olish va tadqiq qilishning protsessual tartibiga taqdim etish [11].
Shuni ta’kidlash kerakki, agar imtihon paytida ekspertizaning huquqiy mohiyatini tavsiflovchi eng muhim belgilaridan biri e’tiborsiz qoldirilsa yoki to’g’ri namoyon bo’lmasa, SIEning daliliy qiymati yo’qolishi mumkin. Masalan, bilish jarayonida mantiq mavjud emas, protsessual shaklga rioya qilinmaydi, ma’lumot olish va tadqiq qilishning protsessual tartibi buziladi va h.k.
Protsessual qonunchilik talablariga muvofiq sud-iqtisodiy ekspertizada qo’llaniladigan metodologiyaga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat:
1) taqdim etilgan ma’lumotlar bilan iqtisodiy, moliyaviy va tadbirkorlik faoliyatining haqiqiy natijalari (moliyaviy natija – foyda) o’rtasidagi farqni aniqlash uchun hujjatli shaklda taqdim etilgan ma’lumotni ob’ektiv haqiqat bilan taqqoslash tahlili;
2) taqdim etilgan hisobotlarda ma’lumotlarning ishonchsizligini oshkor qilib, o’rganilayotgan tashkilot faoliyatining haqiqiy natijalarini aniqlash maqsadida moliyaviy-xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun hisob-fakturani qiyosiy tahlili;
3) moliyaviy-iqtisodiy va tadbirkorlik faoliyati faktlarini ma’lum bir davrda o’rganishning to’liqligi va ob’ektivligi (tashkilot daromadlarini haqiqiy boshqaruvchilarining harakatlarini tahlil qilish);
4) sub’ektning sababiy mantiqiy aloqalarini va moddiy qonunchilikka muvofiqligini huquqiy baholashni o’z ichiga olgan hujjatlardagi ma’lumotlarning ishonchsizligi darajasini aniqlash;
5) jinoyatchilar xatti-harakatlarining mulkdorlar va davlat uchun salbiy oqibatlarini aniqlash [10]. Moddiy oqibatlar shundan iboratki, mahsulotni (tovarlarni, ishlarni, xizmatlarni) sotishdan tushadigan soliqlar va majburiy to’lovlar shaklida olinmagan daromadning bir qismi, kapitaldan olingan daromad va mulkni sotishdan olingan, tadbirkorlik faoliyati manfaatlari uchun foydalanilgan va (yoki) foydalanilmagan daromadlar va boshqalar.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, ma’lumki O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarining qaror topshirilishi, ko’p ukladli iqtisodiyotning vujudga keltirilishi barcha jabhada bo’lgani kabi, buxgalteriya hisobi borasida ham ulkan o’zgarishlar bo’lishiga olib keldi. Bugalteriya hisobidan foydalanuvchilar soni ancha kengayib borayotganligi integratsiya jarayonlarini chuqurlashayotganligi bugalteriya hisobini jahon andozalariga ko’chirishni yanada qattiqroq talab qilmoqda.
Sud-iqtisodiy ekspertizasining ilmiy va uslubiy vositalariga, avvalambor, O’zbekiston Respublikasining protsessual qonunchiligi bilan belgilanadigan bir qator o’ziga xos talablar qo’yilishi kerak. Shuningdek, bugungi ravnaqtopayotgan O’zbekistonda sud ekspertiza hamda uning tarmog’i sud – iqtisodiy ekspertiza sohasini rivojlantirish maqsadida qator islohotlar olib borilmoqda: Oʻzbekiston Respublikasida sud-ekspertlik faoliyatini jadal rivojlantirish, nodavlat tashkilotlar tomonidan sud-ekspertlik faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslarini shakllantirish maqsadida, shuningdek 2017-2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarga muvofiq “Sud – ekspertlik faoliyatini yanada takomillashtirish chora – tadbirlari to’g’risida” Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining qarori tasdiqlandi, nodavlat tashkilotlar faoliyati kengaydi, Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi X. Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertizasi markazining tegishli boʻlim va laboratoriyalariga biriktirilgan Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi ilmiy-tadqiqot muassasalari va oliy taʼlim muassasalarining soni kengaydi.
Sud iqtisodiy ekspertizasi boʻlimi mudiri
Urozmatov Shavkat Mannonovich