Boy berilgan foyda: umumiy nazariya, aniqlash va undirib olish tartibi
Urozmatov Shavkat Mannonovich
O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi huzuridagi X. Sulaymanova nomli Respublika sud ekspertizasi markazining Sud iqtisodiy ekspertizasi bo‘limi mudiri
Telefon raqam: 71 209 11 55 (ichki 280)
Annotatsiya. Ushbu maqolada boy berilgan foyda tushunchasi, uni aniqlash va undirib olishning umumiy qoidalari haqida nazariy fikrlar keltirilgan. Har bir tadbirkor boy berilgan foyda tushunchasi bilan tanish bo‘lishi kerak, chunki hech kim odatdagi moliyaviy xavfdan va kontragentlarning noto‘g‘ri xatti-harakatlaridan himoyalanmagan. Bunday holatlar biznesga jiddiy zarar keltiradi, lekin bunday holatlarga qonuniy yo‘l bilan o‘z vaqtida javob qaytarish moliyaviy foyda keltirishga yordam beradi.
Kalit so‘zlar: mulkiy zarar, haqiqiy zarar, boy berilgan foyda, qonun hujjatlari, O‘zbekston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi, da’vo arizasi, foyda, zarar, boy berilgan foydani undirish.
Mulkiy zarar – jismoniy yoki yuridik shaxsga yetkazilgan moddiy zarar. Mulkiy zarar va uni qoplash masalalari fuqarolik xuquqiga taalluqli masalalardir. Umumiy qoidaga binoan, yetkazilgan mulkiy zarar to‘la miqdorda qoplanishi kerak. Yetkazilgan mulkiy zararni kamroq miqdorda qoplashga faqat qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda yo‘l qo‘yiladi. Mulkiy zarar “haqiqiy zarar” va “boy berilgan foyda” kabi turkumlarga bo‘linadi. Haqiqiy zarar deganda, buzilgan mulkiy huquqni tiklash uchun qilingan yoki qilinishi kerak bo‘lgan xarajatlar, mol-mulkning yo‘qolishi, kamayishi, nobud bo‘lishi, shikastlanishi tushuniladi. Boy berilgan foyda deganda, zarar ko‘rgan shaxsning huquqlari buzilmaganida olinishi mumkin bo‘lgan, lekin olinmay qolgan daromad tushuniladi [https://uz.wikipedia.org/wiki/Mulkiy_zarar].
Boy berilgan foyda – bu logistika va biznesning boshqa muhim shartlari bog‘liq bo‘lgan uchinchi shaxslarning faoliyati tufayli huquqlarini buzilishi, kompaniyaning pul yo‘qotishi. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsa, boy berilgan foyda – kompaniya boshqa odamlarning harakatlari tufayli olmagan daromadi. Bizning misolimizda, mebel do‘koni zarar ko‘rgan. Yetkazib beruvchi hom ashyo taxtalarni o‘z vaqtida olib kelmagan, do‘kon buyurtmani o‘z vaqtida yetkazib bera olmagan, mijoz esa buyurtmani rad etgan. Misol uchun, agar mijoz rad etmasa, do‘konga olti million tushgan bo‘lardi. Ko‘rinib turibdiki do‘kon foydani yo‘qotdi.
Agar kompaniya pul yo‘qotib qo‘ygan bo‘lsa ham, uni aybdordan olish har doim ham mumkin emas. Qonun hujjatlarida istisnolar mavjud, ular shartnoma turiga bog‘liq. Boy berilgan foyda, agar yetkazib beruvchi yoki xodim energiya ta’minoti shartnomasi, litsenziya va mehnat shartlarini buzgan bo‘lsa, undirib olinmaydi.
Haqiqiy hayotda, yo‘qolgan foydani olish bir necha oy davom etadigan jarayon bo‘lib, u kamdan -kam hollarda muvaffaqiyat bilan tugaydi. Agar aybdor to‘lashga tayyor bo‘lsa va to‘lanadigan summa bilan rozi bo‘lsa, hech qanday muammo bo‘lmaydi. Agar aybdor unga hech qanday aloqasi yo‘qligini yoki to‘lov juda katta ekanligini aytsa, bu boshqa masala. Keyin sudga murojaat qilishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 324-birinchi qismi asosida majburiyatning noto‘g‘ri bajarilishi natijasida qarzdor yetkazilgan zararni qoplashi shart. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 236-moddasiga binoan, majburiyatlar majburiyat shartlari va qonun talablariga muvofiq, va bunday shartlar va biznes aylanmasi yoki boshqa odatda qo‘yiladigan talablar bo‘lmagan taqdirda, urf-odatlariga muvofiq bajarilishi shart. Bu shuni anglatadiki, majburiyatlarni bajarish tartibi uning taraflari o‘rtasida tuzilgan shartnoma yoki qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Boy berilgan foyda va haqiqiy zararni aniq ajratish kerak, chunki bu har xil qarash va yondashuvni talab qiladigan da’volar.
Haqiqiy zarar – bu shikastlangan tomonga ta’mirlash zarurati yoki yo‘qolgan mulkni sotib olish va huquqlarning buzilishi tufayli yetkazilgan zarar. Bu tushumlarning haqiqiy miqdori uchun aniq tasdiqlangan xarajatlardan iborat (materiallar narxi, demontaj, montaj, ish qiymati).
Misol: Siz uyingizni ijaraga bermoqchisiz va daromad olmoqchisiz, lekin qo‘shnilaringizdan suv toshqini o‘tdi. Siz begonalarning harakatlari tufayli daromaddan mahrum bo‘lasiz. Bu holda, to‘g‘ridan -to‘g‘ri boy berilgan foyda – bu ijara miqdori, haqiqiy zarar – bu ta’mirlash xarajatlari.
Yetkazib berish muddatlarining buzilishi da’volarning eng ko‘p uchraydigan sabablaridan biridir. Agar siz yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuzgan bo‘lsangiz, yetkazib berishning uzilishi tufayli yo‘qolgan daromadni qaytarib berishni talab qilishingiz mumkin. Sizning kompaniyangiz zaxiradagi mahsulotingiz mijozning ehtiyojlarini qondira olmaydi.
Boy berilgan foyda borligini qanday isbotlash mumkin?
Tadbirkorning asosiy muammosi – boy berilgan foydani sudda isbotlash. Ko‘rib chiqishning barcha bosqichlarida faol bo‘lish, barcha qonuniy imkoniyatlarni qo‘llagan holda, o‘z hisob variantlaringizni taklif qilish muhim. Endi bu mavzu bo‘yicha tobora ko‘proq qoniqarli da’volar mavjud va siz asosan uchta omilga e’tibor qaratishingiz kerak, ularsiz ijobiy natijaga erishish mumkin emas:
- hech qanday foyda ko‘rilmagan;
- huquqlarning buzilishi;
- noqonuniy kontragent va noqonuniy xatti-harakatlar, buning natijasida biznes zarar ko‘rdi.
Har qanday bahsli vaziyatlarni hal qilish uchun huquqiy va me’yoriy tayyorgarlik zarur.
Foydani qaytib olish imkoniyati faoliyatning turli sohalariga tegishli quyidagi qoidalar bilan tartibga solinadi:
- O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi
- «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni (25 may 2000 yil 69-II-sonli)
- O‘zbekiston Respublikasining «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi Qonuni (2004-yil 26-avgust, 662-II-son)
- Tomonlar o‘rtasidagi shartnomalar va kelishuvlar.
Boy berilgan foydani undirish tartibi
Boy berilgan foydani qaytarish sudda ham, suddan tashqari ham mumkin. Boy berilgan foydani suddan tashqari undirish mumkin, agar shartnomada kreditorning qarzdorning bahssiz pullari yoki mol-mulkini undirish huquqi ko‘zda tutilgan bo‘lsa. Bundan tashqari, shartnoma majburiyatlari bajarilmagan taqdirda, qarzdorning pul mablag‘lari yoki mol-mulkini garovga qo‘yishni nazarda tutishi mumkin.
Biroq, ko‘pincha boy berilgan foydani undirish sudda amalga oshiriladi. Bu toifadagi ishlar iqtisodiy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. Boy berilgan foydani undirish da’volarni ko‘rib chiqishning umumiy tartibida amalga oshiriladi.
Zararni undirish to‘g‘risida iqtisodiy sudga da’vo arizasi berilganda:
- Talabnoma topshiriladi.
- Boy berilgan foyda to‘g‘risida dalillar va uning hajmini tasdiqlash, xususan:
tovarlar, ishlar, xizmatlar nuqsonlarini bartaraf etish xarajatlari hisob-kitoblari smetasi (hisobi);
majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik miqdorini belgilaydigan shartnoma va boshqalar. Yo‘qotilgan daromad miqdori (foydaning yo‘qolishi), agar kreditor majburiyat bajarilgan bo‘lsa, oqilona xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlanishi kerak.
- Boy berilgan foydani undirish to‘g‘risidagi ishni ko‘rib chiqayotganda, kreditor yetkazilgan zararlar va qarzdor tomonidan sodir etilgan majburiyatlarning buzilishi o‘rtasida sababiy bog‘liqlik borligini isbotlashi shart.
- Da’vo arizasi boy berilgan foyda, davlat bojlari asosida aniqlanadi.
Bunday toifadagi holatlar uchun (kechiktirilgan qarzdorlik yoki ijara masalasida) davlat boji miqdori da’vo qiymatining 1 foizini, lekin eng kam oylik ish haqidan kam emas.
Boy berilgan foyda faktini isbotlash qachon qiyin bo‘ladi?
Sud har doim ham da’voni qondirmaydi. Ba’zi hollarda muvaffaqiyatga erishish juda qiyin yoki hatto imkonsizdir:
- nizo taraflari o‘rtasida kelishuv borligini tasdiqlovchi hujjatli dalillar yo‘qligi;
- qonunning yoki shartnomaning buzilishini isbotlashning mumkin emasligi, shu jumladan foyda yetishmasligiga olib kelgan sabab -oqibat munosabatlari.
- ayblanuvchi foydasiga rad etib bo‘lmaydigan dalillar;
- uchinchi shaxs texnogen yoki tabiiy ofat shaklida fors-major holatlari natijasida shartnomani buzishga majbur bo‘lganda.
- yo‘qotilgan foydaning yetarli asoslanmaganligi yoki asossiz da’vosi.
Da’vo muddati tadbirkor buzilish va zarar faktini bilgan yoki bilishi kerak bo‘lgan paytdan boshlanadi. Esda tutingki, siz fuqarolik sudiga istalgan vaqtda, muddatidan qat’i nazar, murojaat qilishingiz mumkin.
Cheklov muddati
Standart cheklov muddati – 3 yil. Vaqt chegaralari, shaxs huquqbuzarlik to‘g‘risida xabardor bo‘lgan kundan boshlab amal qila boshlaydi. Masalan, ayblanuvchi sarf materiallarini yetkazib berish muddatini buzgan. Bunday holda, da’vo muddati kechiktirilgan birinchi kundan boshlanadi. Agar shartnomada ijro shartlari ko‘rsatilmagan bo‘lsa, da’vogar yetkazib beruvchiga o‘z talablarini bildirish huquqiga ega bo‘lgan paytdan boshlab da’vo muddati boshlanadi.
Qachon advokatni yollash mantiqan to‘g‘ri?
Da’vogar advokatlik firmasidan yordam so‘rashi mumkin. Bu ishni yutish imkoniyatini oshiradi. Agar quyidagi holatlar mavjud bo‘lsa, advokatga murojaat qilish mantiqiy:
Yo‘qotilgan foyda miqdori katta. Agar u kichik bo‘lsa, unda kutilgan kompensatsiya miqdori tegishli xarajatlarni qoplamaydi.
Ishda g‘alaba qozonish ehtimoli katta. Agar da’vogar ishda g‘olib chiqmasa, u advokatlar va baholovchilar xizmatlari uchun xarajatlarni qoplamaydi.
Da’vogar yuridik xizmatlarning to‘liq spektrini buyurtma qilishi shart emas. Advokatga da’vo arizasini tuzishni ishonib topshirish tavsiya etiladi, chunki ishning natijasi da’vogarning dalillarining to‘g‘riligiga bog‘liq. Shuningdek, maslahat uchun mutaxassis bilan bog‘lanishingiz mumkin. Advokat ishning natijasi ehtimolini baholaydi, sizga qanday hujjatlar tayyorlanishi kerakligini aytadi. Ammo, agar foyda yo‘qotilganligi va ayblanuvchining aybdorligi to‘g‘risida rad etilmaydigan dalillar bo‘lsa, da’vogar ishni o‘zi hal qilishi mumkin.
Xulosa sifatida aytadigan bo‘lsak, boy berilgan foyda – bu shaxs olishi kerak bo‘lgan, lekin uchinchi shaxslarning noqonuniy harakatlari tufayli olmagan mablag‘. Boy berilgan foyda haqiqiy zarardan farq qiladi. Ikkinchi holda, odam o‘z mulkiga zarar yetkazilishi bilan bog‘liq haqiqiy xarajatlarni kutadi. Haqiqiy zarar hozirgi moliyaviy ahvolning yomonlashishini anglatadi. Foydaning yo‘qolishi, vaziyat yaxshilanishi kerak bo‘lgan vaziyatda hech qanday yaxshilanishni anglatmaydi. Bu yo‘qolgan daromad.
Boy berilgan foydani qaytarish hollari eng qiyin deb hisoblanadi, chunki olinishi mumkin bo‘lgan daromad miqdorini isbotlash juda qiyin. Bundan tashqari, odam umuman mablag‘ olishi kerakligini isbotlashi qiyin. Shuning uchun ham bugungi kunda yosh tadbirkorlar uchun huquqiy ongni oshirish muhimdir. Asosiy tadqiqotimiz maqsadi ham aynan shu – huquqiy ongni oshirish bilan bog‘liq bo‘lib, ularda boy berilgan foyda nima, qanday hollarda uni undirib olish mumkin, qanday hujjatlar talab etiladi, talablari haqida umumiy nazariy firklar ustida ish olib borilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar:
- “Mirzo Ulug‘bek Innovatsion markazi” axborot texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etishni qo‘llab -quvvatlash innovatsion markazi to‘g‘risida “Nizom”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 15.08.2017 yildagi qaroriga 2 -sonli ilova. 631 -son (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
- «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni. 26.08.2004. 662-II-son
- «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni. 25.05.2000. 69-II-son
- O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 08.24.2016 yildagi qarori. No 275 “Iqtisodiy faoliyatning xalqaro tasniflash tizimiga o‘tish chora -tadbirlari to‘g‘risida” (o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan).
- O‘zbekiston Respublikasi Fuqorolik Kodeksi. 21.12.1995. (O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
- O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksi. 10.06.2021. ISBN: 978-9943-5620-6-6
- https://e.management.mcfr.uz/635326
- https://lex.uz/docs/2864239
- https://pravo.ru/story/200475/
- https://uz.wikipedia.org/wiki/Mulkiy_zarar