Sud qurilish-texnik ekspertizasi haqida

1. Sud qurilish-texnik ekspertizasi haqida

Sud-qurilish-texnik ekspertizasi muxandis-texnikaviy ekspertiza ekspertiza turlaridan biri xisoblanadi. Loyixalash, kurilish, bino va inshootlardan foydalanish, baxolash bo‘yicha bilimlar ushbu ekspertiza ilmiy asoslarining poydevorini tashkil kiladi. Sud-qurilish-texnik ekspertizasi predmetini ish bo‘yicha faktik ma’lumotlarni aniklashga karatilgan texnik masalalar tashkil kiladi.

Binolarni loyixalashtirish, kurilish va ekspluatatsiya bo‘yicha loyixasmetalari va ishlab chikarish-texnikaviy jujjatlari, turar joy, jamoat va ishlab chikarishga mo‘ljallangan bino va inshootlarning kadastr xujjatlari, muxandislik tarmoklari xamda shu bino va kurilmalarning uzi sud-kurilishtexnikaviy tadkikot obyektlaridir

2. Sud qurilish-texnik ekspertizasi xal qiladigan masalalar

– Ko‘chmas mulk ob’ektlarini baholash

-Baholovchi tashkilotlar tomonidan ko‘chmas mulk ob’ektlarini baholash yuzasidan tuzilgan hisobotlarini Mulkni baholashning milliy standartlariga va O‘zbekiston Respublikasi me’yoriy hujjatlariga mos kelish yoki kelmasligi.

-Ta’mirlash-qurilish va qurilish ishlari smeta hujjatlarining asosli yoki asossizligini aniqlash

– Turar joy, jamoat va ishlab chiqarishga mo‘ljallangan binolarni (bir qismlarini) bolish (binolardan foydalanish tartibini belgilash) imkoniyatlari haqida.

– Turar joy, jamoat va ishlab chiqarishga mo‘ljallangan binolarning (konstruksiya yoki elementlarining) Qurilish,  shaxarsozlik meʼyorlari va qoidalari, Texnikaviy ekspluatatsiya meʼyorlari, qoidalari talablariga javob berish yoki javob bermasligini aniqlash bo‘lish (binolardan foydalanish tartibini belgilash) imkoniyatlari haqida

-Qurilgan yoki qayta qurilgan binoni (inshootni), bajarilgan qurilish, taʼmirlash yoki qayta kurish ishlarini loyixaga tug‘ri kelish-kelmasligi aniqlash

– Ko‘p qavatli binolarda xonadonlarni qayta taʼmirlash va loyihalashtirish SHNK talablariga mosligini aniqlash

– Avariya holatlari sabablari bo‘yicha binolarning cho‘kishi, namlanishi, ishlarning noto‘gri bajarilishi oqibatida bino va inshootlarni (konstruksiya yoki elementlarini) qulashi, suv toshishi, pardozlash ishlarining shikastlanishi hamda ish jarayonida baxtsiz xodisalarning sabablarini aniqlash, ko‘p qavatli uylardagi xonadonlarga suv toshishlarining texnik sabablari aniklash

– Qurilishda mansabdor shaxslar tomonidan talon-torojlikka yul quyilishining sabablari va sharoitlarining kelib chiqishi hamda bino va ishootlarning texnik xolatiga taʼsir qiluvchi avariya holatlarini aniqlash.

3. Sud qurilish-texnik ekspertizasini tayinlash va o‘tkazishning protsessual va taktik xususiyatlari

Sud-qurilish-texnik ekspertizasini tayinlash va o‘tkazishning protsessual va taktik xususiyatlari quyidagilardan iborat:

– voqea sodir etilgan joyni yoki nizoli obektlarni ekspert ishtirokida ko‘zdan kechirish;

–binolarning qulab tushishi yoki ishlab chiqarishda sodir bo‘lgan baxtsiz xodisalar bo‘yicha ishlarda o‘tkaziladigan ko‘zdan kechirish va ishga oid materiallarni yig‘ish;

– mutaxassislarning binolarni qulab tushishi, qurilishida baxtsiz xodisalar sodir bo‘lishining sharoitlari va sabablari to‘g‘risida bergan xulosalarining mazmun-moxiyatini taxlil qilish;

–ko‘zdan kechirish natijalarini tergov tomonidan tuzilgan bayonnoma orqali rasmiylashtirish.

Оbektlarni ko‘zdan kechirish tergovchi yoki sud tomonidan amalga oshiriladi, ko‘zdan kechirish natijalari  bo‘yicha bayonnoma tuzilib ko‘zdan kechiruv ishlari tugatiladi.

4. Baholash to‘g‘risidagi hisobotning ishonchliligi ekspertizasi o‘tkazish tartibi

Baholash to‘g‘risidagi hisobotning ishonchliligi ekspertizasi” Milliy baholash standarti (bundan buyon matnda 8-son MBS deb yuritiladi) baholovchi tashkiloti tomonidan belgilangan tartibda baholash to‘g‘risidagi hisobotlarning ishonchliligini ekspertizadan o‘tkazishga oid ishlarni tashkil etish tartibini belgilaydi.

Baholash to‘g‘risidagi hisobot baholash to‘g‘risidagi hisobotlarning ishonchliligi ekspertizadan (bundan buyon matnda ekspertiza deb yuritiladi) o‘tkazish predmeti hisoblanadi.

Ekspertiza buyurtmachi, baholashning boshqa iste’molchilari va baholashni o‘tkazgan baholovchi tashkilot o‘rtasida bahsli vaziyatlar paydo bo‘lgan taqdirda yoki boshqa holatlarda o‘tkaziladi.

Ekspertiza quyidagilar yuzasidan taqdim etilgan baholash to‘g‘risidagi hisobotning ishonchliligini tekshirilishini ta’minlaydi:

foydalanilgan ma’lumotlar va olingan materiallarning asoslanganligi;

baholash hisobotida foydalanilgan ma’lumotlar manbalari va hujjatlarning dolzarbligi (baholash sanasi bo‘yicha), adekvatligi va ishonchliligi;

qo‘llanilgan baholash yondashuvlari va usullarining asoslanganligi;

hisob-kitoblarning to‘g‘riligi;

dastlabki ma’lumotlar tahlili va baholash jarayonida undan to‘g‘ri va aniq foydalanilishi;

amalga oshirilgan tahlil, fikrlar (mulohazalar va farazlar) hamda xulosalarning asoslanganligi;

baholash to‘g‘risidagi hisobotning “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun, baholash standartlari, baholash faoliyati sohasidagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiqligi;

har qanday nomuvofiqliklar va xatolar hamda ularning baholash natijalariga ta’siri.

Ekspertiza baholash obyektining yangi qiymatini aniqlashga qaratilmaydi, chunki buning uchun yangi baholash talab etiladi.

Ekspertiza jarayonida baholash to‘g‘risidagi hisobotda ko‘rsatilgan ma’lumotlarning quyidagi barcha mezonlarga muvofiqligi tekshirilishi kerak:

tegishlilik — baholash obyekti bilan baholash amalga oshiriladigan ma’lumotlar hamda ularning sifat va miqdoriy xususiyatlari o‘rtasida bog‘liqlik mavjudligi;

yo‘l qo‘yilishi mumkinligi — ma’lumotlarning tasdiqlangan ishonchli manbalardan olinganligi;

ishonchlilik — ma’lumotlar buyurtmachi va ekspertiza natijalaridan boshqa foydalanuvchilar ularni xolisona haqiqatga muvofiq deb baholashi mumkin bo‘lgan tarzda haqiqatda yuz bergan tegishli holatlar bilan isbot qilinganligi;

yetarlilik — ma’lumotlar qo‘shimcha axborot manbalarini jalb etmasdan va baholash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar ko‘rmasdan ular yordamida olinadigan natijalarni to‘liq va xolisona talqin qilish imkonini berganligi.

Ekspertizani o‘tkazgan baholovchi tashkilot takroriy (o‘z) baholashni amalga oshirmasdan va baholash obyekti qiymatini o‘z ichiga olgan o‘z xulosasini chiqarmasdan baholash to‘g‘risidagi ushbu hisobotning ishonchliligini aniqlaydi.

Baholash to‘g‘risidagi hisobotlarni ekspertizadan o‘tkazish baholovchi tashkilot tomonidan uning shtatida (yoki fuqarolik-huquqiy shartnoma asosida) birinchi yoki oliy toifasiga ega bo‘lgan baholovchi mavjud bo‘lgan taqdirda amalga oshirilishi mumkin. Bunda, ekspert xulosasi birinchi yoki oliy toifali ekspert tomonidan tayyorlanishi hamda imzolanishi shart.

Baholovchi tashkilotni ilgari ushbu baholovchi tashkilot tomonidan bajarilgan baholash to‘g‘risidagi hisobotning ekspertizasiga jalb qilishga yo‘l qo‘yilmaydi. Baholash to‘g‘risidagi hisobotning ekspertizasiga baholash to‘g‘risidagi ushbu hisobotni tuzishda oldin ishtirok etgan baholovchi ham jalb etilishi mumkin emas.

Baholash to‘g‘risidagi hisobotlar ekspertiza uchun qog‘ozda va/yoki elektron hujjat ko‘rinishida elektron raqamli imzo va uni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi elektron hujjatning boshqa rekvizitlaridan foydalangan holda qabul qilinadi.

Qog‘oz shaklidagi hisobotlar bog‘langan, raqamlangan va tasdiqlangan bo‘lishi kerak. Baholash to‘g‘risidagi hisobotlarning nusxalari baholash to‘g‘risidagi hisobotni tuzgan bajaruvchining (baholovchi va baholovchi tashkiloti rahbari) imzosi bilan tasdiqlanishi lozim.

Elektron hujjat shaklidagi baholash hisobotlari ushbu hisobotni tuzgan baholovchi va baholovchi tashkilot rahbarining elektron raqamli imzosi bilan imzolanishi kerak.

5. Ko‘chmas mulk qiymatini baholashda baholash yondashuvlari va usullarini qo‘llash

Ko‘chmas mulk qiymatini baholashda qo‘llaniladigan baholash yondashuvlari va usullarini qo‘llash 6-son MBS talablari asosida amalga oshiriladi. Ko‘chmas mulkni baholashda qiyosiy, daromad va xarajat yondashuvlari qo‘llaniladi.

Qiyosiy yondashuv

Qiyosiy yondashuvni qo‘llashda baholovchi quyidagilarni hisobga oladi:

1. a) ko‘chmas mulkni baholashning qiyosiy yondashuvi real bitim narxlari va/yoki taklif narxlari ma’lum bo‘lgan yetarli miqdordagi analog-obyektlarni tanlash mumkin bo‘lganda qo‘llaniladi;
2. b) analog-obyektlar sifatida baholanayotgan obyekt bilan bitta bozor segmentiga tegishli bo‘lgan va narx hosil qiluvchi omillar bo‘yicha u bilan taqqoslanuvchi ko‘chmas mulk obyektlaridan foydalaniladi;
3. v) baholashni o‘tkazishda baholovchi foydalana oladigan analog-obyektlar haqidagi real bozor ma’lumotlari hajmi hamda hisob-kitoblarni olib borish uchun ularni tanlab olish qoidalari bayon etilishi lozim;
4. g) hisob-kitoblarni olib borishda baholanayotgan obyekt bozorda shu obyektga o‘xshash obyekt uchun xos bo‘lgan solishtirma qiymat ko‘rsatkichlari (taqqoslash birliklari), xususan maydon birligi yoki hajm birligining narxi yoki ijara haqi miqdoridan foydalaniladi;
5. d) bozorda mavjud boshlang‘ich axborotdan kelib chiqib ko‘chmas mulkni baholash jarayonida taqqoslash usuli yoki regression tahlildan foydalanish mumkin;
6. e) baholash obyektini bitimlar sodir etilgan yoki bitim sodir etish uchun bozorga chiqarilgan boshqa ko‘chmas mulk obyektlari bilan taqqoslash uchun qoida tariqasida, quyidagi taqqoslash elementlaridan foydalaniladi:

obyektning joylashgan joyi;

foydalanish turi;

o‘tkaziladigan mulkiy huquqlar, ushbu huquqlarga doir cheklashlar (boshqa shaxslar huquqlarining yuklanishi);

sodir etilgan yoki mo‘ljallanayotgan bitimni moliyalashtirish shartlari (to‘lov turi, kreditlash shartlari, boshqa shartlar);

sotish shartlari (bozor uchun xos bo‘lmagan shartlar, affillangan shaxslar o‘rtasidagi bitim, boshqa shartlar);

bozor shartlari (bitim sanasi va baholash sanasi o‘rtasidagi davrda narxlarning o‘zgarishi, taklif narxlari bo‘yicha chegirmalar, boshqa shartlar);

xariddan keyingi xarajatlar;

obyektning fizik tavsiflari, shu jumladan yer uchastkasi xossalari, kapital qurilish obyektlarining holati, yer uchastkasi maydoni bilan undagi qurilmalar maydoni nisbati, boshqa tavsiflar;

iqtisodiy tavsiflar (operatsion xarajatlar hajmi, ijara shartlari, ijarachilar tarkibi, boshqa tavsiflar);

ko‘chmas mulk qiymatiga ta’sir ko‘rsatuvchi qo‘shimcha yaxshilashlar mavjudligi.

 Baholash obyekti qiymatini qiyosiy yondashuv orqali aniqlashda taqqoslash birligi sifatida quyidagilardan foydalaniladi:

bino yoki yer uchastkasining maydon birligi (kvadrat metr, sotix, gektar) narxi;

bino hajmining birligi (kub metr) narxi;

tijoriy salohiyati asosida baholanayotgan baholash obyektlari uchun joy narxi, raqam va boshqa o‘lchov birliklari.

2. Daromad yondashuvi

 Daromad yondashuvidan ko‘chmas mulk obyektlaridan foydalanishdan olinadigan daromadlarni hisoblash maqsadida qo‘llaniladi. Ko‘chmas mulkni daromad yondashuvi bilan baholash daromadli ko‘chmas mulkdan talab qilingan tavsiflar bilan kutilayotgan daromad odatiy xaridor uchun xohishni aks ettiradi.

Kelgusidagi daromad ijara/mo‘ljallangan ijara haqidan yoki undan joriy foydalanishdan (mehmonxonalar, restoranlar, sport, dam olish va ko‘ngilochar obyektlar va boshqa shunga o‘xshash obyektlar kabi tijorat salohiyati) hosil bo‘ladi.

Baholash obyekti qiymatini daromad yondashuvi bilan aniqlash uchun baholovchi daromadni kapitallashtirish yoki POD usullaridan foydalanadi.

Daromadni kapitallashtirish usuli ta’mirlashga yoki rekonstruksiya qilishga jiddiy kapital kiritmalarni talab qilmaydigan, ulardan haqiqiy foydalanish eng samarali foydalanishga mos keladigan ko‘chmas mulk obyektlarini baholash uchun qo‘llaniladi.

Ko‘chmas mulk obyektlari qiymatini daromadni kapitallashtirish usulidan foydalangan holda aniqlash obyektning bozorga muvofiq kutilayotgan yillik daromadini umumiy kapitallashtirish stavkasiga bo‘lish yo‘li bilan amalga oshiriladi.

Kutilayotgan daromad sifatida uning quyidagi turlaridan biri olinadi:

potensial yalpi daromad, ya’ni ko‘chmas mulkdan u to‘liq yuklangan sharoitda hamda barcha yo‘qotishlar va xarajatlarni hisobga olmagan holda olinishi mumkin bo‘lgan daromad;

potensial yalpi daromaddan maydonlardan to‘laligicha foydalanmaslik tufayli yuz bergan yo‘qotishlarni chiqarib tashlash va ijara haqi olinganda ko‘chmas mulk obyektidan bozor maqsadlarida normal foydalanishdan olingan boshqa daromadlarni qo‘shish yo‘li bilan olinadigan haqiqiy yalpi daromad;

haqiqiy yalpi daromaddan ko‘chmas mulkka egalik va uni ekspluatatsiya qilishda hosil bo‘lgan operatsion xarajatlarni va kapital ta’mirlash bilan bog‘liq xarajatlarini ayirish yo‘li bilan aniqlanadigan haqiqiy operatsion daromad.

Kapitallashtirish stavkasi baholanayotgan aktivdan kutilayotgan daromadlar tarkibi va mavjud axborotdan kelib chiqib quyidagi usullardan biri bilan hisoblanadi:

bozorni siqish usuli;

bog‘liq investitsiyalar usuli;

kapital xarajatlar qoplanishini hisobga olish usuli.

Kapitallashtirish stavkasi daromad olinishi bilan bog‘liq xatarlarga muvofiq bo‘lishi lozim.

Pul oqimlarini diskontlash (POD) usuli beqaror pul oqimlarini keltirib chiqaradigan yoki yaratishga qodir bo‘lgan ko‘chmas mulkni baholashda qo‘llaniladi.

 Prognoz davrida olinadigan pul oqimlari o‘lchovi sifatida quyidagi daromad turlaridan biri e’tiborga olinadi:

potensial yalpi daromad;

haqiqiy yalpi daromad;

sof operatsion daromad;

soliqlar va foizlar to‘langunga qadar bo‘lgan daromad.

Pul oqimlari nominal yoki real o‘lchovlarda hisoblanadi.

 Diskontlash stavkasi quyidagi usullardan biri bilan hisoblanadi:

kumulyativ tuzish usuli;

muqobil investitsiyalarni taqqoslash usuli;

analog obyektlarning sotilishi haqidagi ma’lumotlardan bozor ma’lumotlarini ajratish usuli.

Diskontlash stavkasi qo‘llanilayotgan pul oqimining turiga muvofiq bo‘lishi lozim.

Tijorat salohiyatiga ega bo‘lgan ko‘chmas mulkni baholash uning qiymatidan baholanayotgan mulk bilan bog‘liq bo‘lmagan tarkibiy qismlarni ajratish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.

3. Xarajat yondashuvi

Ko‘chmas mulk qiymatini xarajat yondashuvida baholash 6-son MBS talablari asosida amalga oshiriladi.

 Xarajat yondashuvi bozor faolligi past bo‘lganligi bois, qiyosiy va daromad yondashuvlarini qo‘llash uchun zarur ma’lumotlar yetarli bo‘lmaganda, shuningdek maxsus maqsadlarda foydalaniladigan, ixtisoslashtirilgan ko‘chmas mulkni (masalan, gidrotexnik inshootlar, suv bosimi minoralari, nasos stansiyalari, qozonxonalar, muhandislik tarmoqlari) baholash uchun qo‘llaniladi.

Xarajat yondashuvi asosiy yondashuv sifatida yoki boshqa yondashuvlardan olingan natijalarni qo‘shimcha tasdiqlovchi sifatida qo‘llanishi mumkin.

Xarajat yondashuvida aniqlanadigan ko‘chmas mulk obyektining qiymati quyidagi ketma-ketlikda hisoblanadi:

yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni bo‘sh yer uchastkasiga bo‘lgan huquq sifatidagi qiymatini aniqlash;

yaxshilashlarni yaratish (qayta tiklash yoki almashtirishga) xarajatlarini hisoblash;

tadbirkor foydasini aniqlash;

yaxshilashlarning jamlangan eskirishlarini aniqlash;

yaxshilashlar qiymatini ushbu obyektlarni yaratishga xarajatlarni hamda tadbirkor foydasini qo‘shish va ularning jismoniy eskirishini ayirish yo‘li bilan aniqlash;

baholash obyekti qiymatini yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlar qiymati va yaxshilashlar qiymati yig‘indisi sifatida aniqlash.

Ko‘chmas mulk obyektining bozor qiymatini xarajat yondashuvida aniqlash maqsadida yer uchastkasi bo‘sh yer sifatida undan eng samarali foydalanishni taxmin qilib baholanadi.

Kapital qurilish obyektlarini yaratishga xarajatlarni hisoblash quyidagilar asosida amalga oshiriladi:

analog obyektlarni qurish bo‘yicha pudrat shartnomalari (kontraktlar) to‘g‘risidagi ma’lumotlar;

analog obyektlarni qurishga xarajatlar haqida maxsus manbalardan olingan ma’lumotlar;

resurs smeta hisob-kitoblari;

qurilish materiallarining bozor qiymatlari haqida axborot;

boshqa ma’lumotlar.

Kapital qurilish obyektlarini yaratishga sarflangan xarajatlar qurilish-montaj ishlari tarkibiga kiradigan ushbu obyektlarni bevosita yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan sarf-xarajatlar va ularni yaratishga yordam beradigan, ammo qurilish-montaj ishlari tarkibiga kiritilmaydigan sarf-xarajatlar yig‘indisi sifatida aniqlanadi.

 Ko‘chmas mulkning bozor qiymatini aniqlash maqsadida tadbirkorlik foydasi ko‘rsatkichi bozor ma’lumotlari asosida kapital qurilish obyektlarini yaratish va yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni sotib olish bilan bog‘liq to‘g‘ridan-to‘g‘ri, bilvosita va kiritilgan xarajatlarni hisobga oladigan ekstraksiya, ekspert baholash usullari yoki analitik modellar asosida aniqlanadi.

 Jamlangan eskirish ko‘rsatkichi ko‘chmas mulk qiymatining jismoniy eskirish, funksional va iqtisodiy (tashqi) eskirish natijasida qiymat yo‘qotilishi sifatida aniqlanadi. Bunda jamlangan eskirish baholanayotgan ko‘chmas mulkka tegishli kapital qurilish obyektlariga bog‘liq bo‘ladi.

 Bo‘sh turgan (yaxshilanmagan) deb qaraladigan yer uchastkasiga bo‘lgan mulkiy huquqlar qiymati mazkur yer uchastkasidan eng samarali foydalanish yo‘li sifatida taxmin qilinganda, quyidagi usullardan biri bilan hisoblanadi:

sotuvlarni taqqoslash usuli;

taqsimlash usuli;

ajratish usuli;

yer rentasini kapitallashtirish usuli;

yer uchun qoldiq usuli;

yer uchastkasidan mo‘ljallanayotgan foydalanish usuli.

Yaxshilashlarni tiklash yoki almashtirish xarajatlarini hisoblash uchun quyidagi usullardan biri qo‘llaniladi:

qiyosiy birlik usuli;

komponentlarga ajratish usuli;

narxlarning yagona maxraji (ayrim narxlar usuli). Mazkur usul resursli va bazisli-indeksli usul kabi turlarga bo‘linadi;

analoglar usuli.

Sud yer ekspertizasi

6.Yer uchastkasi  tushunchasi

Yer uchastkasi — yer fondining qayd etilgan chegaraga, maydonga, joylashish manziliga, huquqiy rejimga hamda davlat yer kadastrida aks ettiriladigan boshqa xususiyatlariga ega bo‘lgan qismidir.

Yer uchastkasining chegarasi planlarda (chizmalarda) qayd etiladi va naturada (joyning o‘zida) belgilanadi. Yer uchastkasining maydoni naturada (joyning o‘zida) chegara belgilanganidan keyin aniqlanadi.

Yer uchastkasi bo‘linadigan va bo‘linmaydigan bo‘lishi mumkin.

O‘zining asosiy foydalanish maqsadini o‘zgartirmagan va yong‘inga qarshi, sanitariya, ekologiyaga oid, shaharsozlik hamda boshqa majburiy normalar va qoidalarni buzmagan holda qismlarga bo‘lish mumkin bo‘lgan va bu ish amalga oshirilganidan keyin hosil bo‘lgan qismlarning har biri mustaqil yer uchastkasini tashkil etishi mumkin bo‘lgan yer uchastkasi bo‘linadigan yer uchastkasi hisoblanadi.

Foydalanish maqsadiga ko‘ra mustaqil yer uchastkalariga bo‘linishi mumkin bo‘lmagan yer uchastkasi bo‘linmaydigan yer uchastkasi hisoblanadi.

7.Ortiqcha egallangan yer uchastkasi tushunchasi

— yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni belgilovchi hujjatlarda ko‘rsatilgan yer uchastkasi maydonidan ortiq bo‘lgan, yer uchastkasining chegarasidan tashqarida, unga tutash hududda joylashgan yer maydoni

8. O‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkasi tushunchasi

— fuqarolar, yakka tartibdagi tadbirkorlar va rezident bo‘lgan yuridik shaxslar tomonidan yer uchastkasiga bo‘lgan huquqlarni belgilovchi hujjatlarsiz, shu jumladan bunday hujjatlar yo‘qolgan yoki to‘liq rasmiylashtirilmagan holda egallab kelinayotgan yoki ortiqcha egallangan yer uchastkasi.

9.O‘zbekiston Respublikasida yer fondi yerlardan foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga ko‘ra qanday toifalarga bo‘linadi.

O‘zbekiston Respublikasida yer fondi yerlardan foydalanishning belgilangan asosiy maqsadiga ko‘ra quyidagi toifalarga bo‘linadi:

1) qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar — qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yoki ana shu maqsadga mo‘ljallangan yerlar. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar sug‘oriladigan va sug‘orilmaydigan (lalmikor) yerlar, haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, ko‘p yillik mevali dov-daraxtlar va tokzorlar egallagan yerlarga bo‘linadi;

2) aholi punktlarining (shaharlar, posyolkalar va qishloq aholi punktlarining) yerlari — shaharlar va posyolkalar, shuningdek qishloq aholi punktlari chegarasi doirasidagi yerlar;

3) sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan yerlar — ko‘rsatilgan maqsadlarda foydalanish uchun yuridik shaxslarga berilgan yerlar;

4) tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish va rekreatsiya maqsadlariga mo‘ljallangan yerlar — muhofaza etiladigan tabiiy hududlar egallagan, ustuvor ekologik, ilmiy, madaniy, estetik, rekreatsiya va sanitariya-sog‘lomlashtirish ahamiyatiga molik yerlar;

5) tarixiy-madaniy ahamiyatga molik yerlar — moddiy madaniy meros obyektlari joylashgan yerlar;

6) o‘rmon fondi yerlari — o‘rmon bilan qoplangan, shuningdek o‘rmon bilan qoplanmagan bo‘lsa ham, o‘rmon xo‘jaligi ehtiyojlari uchun berilgan yerlar;

7) suv fondi yerlari — suv obyektlari, suv xo‘jaligi inshootlari egallagan yerlar va suv obyektlarining qirg‘oqlari bo‘ylab ajratilgan mintaqadagi yerlar;

8) zaxira yerlar.

10.O‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi (servitut) tushunchasi

O‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish huquqi (servitut) — ko‘chmas mulk (yer uchastkasi, boshqa ko‘chmas mulk) egasining qo‘shni yer uchastkasidan, zarur hollarda esa boshqa yer uchastkasidan ham cheklangan tarzda foydalanish huquqidir.

Servitut quyidagi maqsadlarda belgilanishi mumkin:

o‘zganing yer uchastkasi orqali piyoda yoki transportda o‘tish;

o‘zganing yer uchastkasida drenaj ishlari o‘tkazish;

o‘zganing yer uchastkasidan elektr uzatish, aloqa liniyalari va truboprovodlar, irrigatsiya, muhandislik va boshqa liniyalar hamda tarmoqlar o‘tkazish va ulardan foydalanish;

o‘zganing yer uchastkasidan ekinzorlarni va qishloq xo‘jaligi hayvonlarini sug‘orish uchun suv olish;

qishloq xo‘jaligi hayvonlarini o‘zganing yer uchastkasi orqali haydab o‘tish;

o‘zganing yer uchastkasida ihota daraxtlari ekish va tabiatni muhofaza qilishga taalluqli boshqa obyektlar barpo etish.

Servitut boshqa maqsadlarda ham belgilanishi mumkin.

Servitut, uni belgilashni talab qilgan shaxslar bilan o‘zga yer uchastkasining egalik qiluvchisi, foydalanuvchisi, ijarachisi va mulkdori o‘rtasidagi shartnomaga muvofiq, kelishuvga erishilmagan taqdirda esa, sud qaroriga binoan belgilanadi.

Jamoat ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan hollarda servitut ushbu Kodeksga muvofiq viloyat va Toshkent shahar hokimi tomonidan ham belgilanishi mumkin (ommaviy servitut).

Servitut to‘g‘risidagi shartnoma davlat ro‘yxatiga olinishi lozim va u yer uchastkasi boshqa shaxsga o‘tgan taqdirda ham saqlanib qolinadi. Servitut to‘g‘risidagi shartnoma uni belgilashga sabab bo‘lgan asoslar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan taqdirda, bekor qilinishi mumkin.

Servitut belgilanishi yer egasini, yerdan foydalanuvchini, yer uchastkasining ijarachisi va mulkdorini ushbu yer uchastkasiga egalik qilish, undan foydalanish hamda uni tasarruf etish huquqidan mahrum etmaydi.

O.X.Xakimov – O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi X.Sulaymonova nomidagi Respublika sud ekspertizasi markazi Qashqadaryo viloyat bo’limi davlat sud eksperti